Geld is er om onze onkosten te betalen. Zo simpel is het toch? Nee, toch niet. We denken misschien dat betalen een eenduidige verrichting is, maar er komt meer psychologie bij kijken dan we denken. Volgens psycholoog en journalist Anna Dijkman gaan we vrij inconsequent om met ons geld en laten we zo meer geld door onze handen glippen dan nodig. Goed nieuws: een beetje meer bewustzijn maakt al een wereld van verschil. Een toelichting.
Tekst: Anne Wislez –
Beeld: Shutterstock en Thomas Schlijper
‘We gaan veel minder logisch met ons geld om dan we denken’ – Anna Dijkman, psycholoog en journaliste bij Het Financieele Dagblad
Gaan we dan echt niet zo psycho-logisch om met geld als we zouden willen?
Anna Dijkman: ‘Niet echt. Economen zeggen: een euro is een euro, maar dat blijkt niet zo in de concrete realiteit. Zo behandelen mensen zeg maar twintig euro die cash in hun portemonnee zit bijvoorbeeld anders dan twintig euro die ze op de bank hebben staan, of op een spaarrekening, of in een boekenbon. Een belastingteruggave geven we bijvoorbeeld veel gemakkelijker uit dan spaargeld, terwijl je rationeel zou zeggen: geld is geld, dat gebruik je gewoon voor wat je nodig hebt. Maar dat is niet zo.’
Ook het betaalmiddel bepaalt hoeveel en hoe gemakkelijk – of zelfs hoe slordig – we geld uitgeven?
AD: ‘Psychologen noemen die handeling de pain of paying: bepaalde handelingen doen ons meer pijn dan andere, en daar denken we dus bewuster over na. Die betaalpijn is het grootst als we cash betalen; het bedrag dringt ook het best door tot je hersenen omdat je ook geld terugkrijgt enzovoort. Betalen met een pinpas gaat veel gemakkelijker, zeker nu je soms zelfs niet eens meer je code moet intikken voor de betaling. Nog slordiger worden we als we betalen met de kredietkaart. En automatische afschrijvingen zijn het minst pijnlijk, die registreer je zelfs nauwelijks, alsof je die som niet betaalt. Daarom vraag ik bij betalingen met de pinpas toch vaak het bonnetje om op z’n minst de bedragen te laten doordringen.’
Ook je stemming kan invloed hebben op hoe je je geld uitgeeft.
AD: ‘Precies. Iedereen kent het what the hell-gevoel, als je beseft dat je meer geld uitgeeft dan je eigenlijk hebt, aan een te duur paar schoenen bijvoorbeeld, en er dan meteen ook nog een jurk bij koopt: “Ach, what the hell, ik ben nu toch slecht bezig, vanaf morgen beter ik mijn leven.” Net zoals je flink fout gaat met een taart op een toch al mislukte dieetdag.
Maar je kan bijvoorbeeld ook doorheen de dag een heleboel kleine uitgaven doen (hier een latte, daar een magazine, nog een flesje water …) terwijl je denkt niets te hebben gekocht die dag: de beruchte latte-factor. Die slorpt veel van je budget op, alleen registreren je hersenen die kleine uitgaven niet.’
‘Mijn ervaring is dat als je je bewuster wordt van wat je uitgeeft, je spontane koopgedrag zal veranderen’
Je maakt ons in je boek alert op onze mental accounting, onze mentale boekhouding. Wat is dat precies?
AD: ‘Mental accounting is de manier waarop je losweg in je hoofd bijhoudt wat je uitgeeft. Die bepaalt mee je betaalgedrag. Een voorbeeld: als je een theaterticket kocht voor twintig euro en je aan de kassa ontdekt dat je het onderweg verloren bent, dan zal je niet zo gemakkelijk een nieuw kaartje kopen. Maar als je nog geen kaartje kocht en je aan de kassa ontdekt dat je onderweg een briefje van twintig euro bent verloren en er zit nog twintig euro in je portemonnee, dan zal je dat kaartje wel kopen. Terwijl je net zo goed twintig euro kwijt bent. Alleen is volgens je mental accounting die som voor dat kaartje al besteed, dus dat doe je geen twee keer. Je neemt dus een andere soort beslissing, ook al kom je aan het eind van de rit gelijk uit.
Die mental accounting is overigens lang niet altijd slecht, het is ook een manier om een beetje in je hoofd bij te houden wat je grosso modo uitgeeft. Alleen is het niet altijd even nuttig. Omdat we daar niet zo consequent in blijken te zijn.’
Het betekent dus niet letterlijk dat we potjes moeten bijhouden voor ons huishoudbudget?
AD: ‘Nee, het gaat niet concreet over geld verdelen over potjes of envelopjes – huur, voeding, kleding, … – maar het verwijst wel naar een vaag idee over hoeveel we waaraan besteed hebben en of we bereid zijn daar nog bovenop te doen of niet. Zo zal onze mentale boekhouder voor voeding vinden dat de komkommers te duur zijn om ze deze week te kopen, maar vijf minuten later vindt onze mentale boekhouder voor kleding dat die afgeprijsde schoenen van 75 euro een koopje zijn. Ook al had je geen schoenen nodig, toch ervaar je het voor je kledingpotje als een goeie deal. Maar eigenlijk ben je het overzicht kwijt en gebeuren je geldbestedingen niet erg logisch. Op die manier glipt er meer geld tussen onze vingers dan we beseffen.’
Het gaat er niet zozeer om dat we zuiniger worden, maar wel bewuster?
AD: ‘Klopt. Neem de beruchte latte-factor. Uiteraard wil ik geen vingertje opsteken en zeggen dat je geen lekkere koffie mag drinken onderweg. Het gaat er alleen om dat je beseft hoeveel geld je op een dag, of samengeteld op een week, maand of jaar aan zulke zaken besteedt en of dat wel is wat je wil. Misschien kan je elke dag boterhammen meenemen naar je werk, maar als je er bewust meerwaarde in ziet om die latte te halen of een lekkere lunch te kopen, en het jou dat extra geld waard is, dan kan je daar bewust voor kiezen en ervan genieten. Maar als je niet echt doorhebt dat je dat doet en denkt: waar blijft mijn geld toch, dan is dat lastiger. Net zo verlies je misschien geld omdat je te vaak in het rood gaat staan, boekenbonnen vergeet om te ruilen of maandelijkse online abonnementen openhoudt waar je niets mee bent. Mijn ervaring is dat als je je bewuster wordt van wat je uitgeeft, je mentale boekhouder daar ook rekening mee zal houden en je spontane koopgedrag zal veranderen.’
Een van de problemen is dat we door die slordige mental accountant en die vele betaalmiddelen het overzicht verliezen. Wat doen we daaraan?
AD: ‘Het enige wat je kan doen, is je uitgaven een keer bijhouden. Ik vergelijk het met mensen die graag kilo’s willen afvallen: het enige wat eigenlijk echt werkt, is jezelf durven te confronteren met wat je gedurende een hele dag in je mond stopt. Dat kost moeite en tijd, maar het is pas als je er echt voor gaat zitten, dat je weet wat je echt uitgeeft en wat het je waard is. Er zijn overigens ook apps die je daarbij kunnen helpen.
De ervaring is dat als je het allemaal onder ogen ziet, je een beter inzicht hebt in waar je geld naartoe gaat. Je hebt misschien in je hoofd dat je per maand zo’n vijfhonderd euro uitgeeft aan boodschappen, maar als je het natelt blijkt het gemiddeld achthonderd euro. Als je dat weet, houdt je mentale boekhouder dat mee in het oog. Je kan dan ook nagaan: koop ik te veel onzinnige of luxedingen? Of heb ik het gewoon te laag ingeschat? Moet ik een grote bedrag voorzien? Verder raad ik aan één keer per jaar eens goed door je financiën te gaan: wat betaal ik aan verzekeringen? Welke abonnementen heb ik nog lopen die ik niet gebruik? Wat is me de betaling niet meer waard? Of kan dat niet goedkoper? Heb ik nog boekenbonnen liggen?’
‘We zien geld soms als de bron van alle kwaad. Maar geld is uiteindelijk maar een middel, je kan het ook voor je laten werken’
Vinden mensen dat niet heel erg lastig, hun uitgaven bijhouden en met geld bezig zijn?
AD: ‘Er zijn natuurlijk altijd mensen die het fijn vinden om dit allemaal uit te zoeken, maar de meeste mensen willen echt niet de hele tijd met hun geld bezig zijn. Het kost moeite en mentale inspanning. Tegelijk willen ze wél een goed gevoel hebben over hun geld en willen ze grip krijgen op hun uitgaven. Daarom zit er niets anders op dan je er toch eens over te buigen. Het is een vervelend klusje dat gewoon af en toe gedaan moet worden om jezelf mentale rust te geven. De ervaring leert me dat het loont: het zal je mental accounting beïnvloeden, je gaat er anders door denken. Het begint bij bewustwording: wat geef je uit, waaraan geef je het uit, wat zijn je valkuilen?’
En waarom trap je erin?
AD: ‘Ja, vraag je af: waarom doe ik dat eigenlijk? Wat wil ik daarmee bereiken? Wat zit daaronder? Verveel ik me? Voel ik me ergens niet prettig over? Probeer ik iets te compenseren of op te lossen door die aankopen? Ga ook na of je iets doet “omdat het zo hoort”. Je denk misschien dat je moet sparen, omdat iedereen dat doet. Maar als je geen doel in je hoofd hebt, is dat moeilijk. Waar wil je voor sparen? Als je een doel hebt, gaat dat gemakkelijker. Leren loskomen van die vele kleine uitgaven kan je bijvoorbeeld leren door te gaan sparen voor een mooie tas of een mooie reis … Dat geeft moed.’
Een beter geldbeheer heeft veel te maken met zingeving: waar wil ik mijn geld aan besteden? Net zoals je zou zeggen: waar wil ik mijn tijd aan besteden? Hoe kan ik mijn leven zinvoller maken?
AD: ‘Exact. We staan vaak negatief tegenover geld. Geld staat dan symbool voor zorgen, tekort of al het kwaad van de wereld. Je voelt je slachtoffer “van een systeem”. Maar geld is uiteindelijk maar een middel, je kan het ook voor je laten werken. Vraag je dus af: wat betekent geld voor mij? Wat kan ik er allemaal mee doen? Kijk hoe het jou zin en rust kan geven. Dat is een positievere invalshoek.’
‘Er zal vast weer een nieuwe crisis komen, dat is onvermijdelijk. Door te focussen op één bepaald probleem, zijn we ongetwijfeld weer andere dingen uit het oog verloren’
Mensen zijn niet alleen hun eigen geldoverzicht kwijt, ook mondiaal is het moeilijk begrijpen hoe de financiële wereld tegenwoordig draait. Zo voorspellen sommige denkers dat er onvermijdelijk nog een bankencrisis aankomt. In 2008 zeiden velen: we zagen het niet aankomen. Dat kan zich dus weer herhalen. Wat is de psychologie achter dat gegeven?
AD: ‘Achteraf is het altijd gemakkelijk om terug te kijken. Hindsight is 20-20, zeggen we: achteraf bekeken heb je een perfect zicht. Achteraf zie je de lijn tussen alle stipjes en denk je: goh, dat we dàt niet gezien hebben! Zo gek! Tegelijk is het moeilijk om dat overzicht te behouden als je er midden in zit. De wereld is zo complex geworden, wie behoudt nog overzicht? Tien jaar geleden was dat zeker moeilijk, omdat het toezicht toen erg los was. Dat is nu iets beter. Als je mensen loslaat, zijn ze geneigd dingen uit te proberen die misschien voor hen erg goed zijn, maar voor het systeem minder.
Verder speelt ook het kuddegedrag. Je denkt: als iedereen het doet, moet het wel goed en veilig zijn. Dat blijkt zeker niet zo te zijn. Bovendien zit je in een bubbel. Dat maakt een crisis ook vaak erger, juist door de schrikreactie van mensen, die ook nog eens op elkaar reageren. Iemand haalt uit angst zijn geld weg bij de bank en iedereen doet ‘m na. Je denkt niet meer na voor jezelf, maar laat je gedrag bepalen door de groep. Dat gevaar zit er altijd in.
Er zal vast weer een nieuwe crisis komen, dat is onvermijdelijk. Maar door de vorige crisis focussen we nu misschien op één aspect van de financiële wereld, in de hoop dat dit nooit meer zou gebeuren, en zien we daardoor iets anders totaal over het hoofd. Je kent dat bekende onderzoek waarbij mensen naar een filmpje kijken en gevraagd worden het aantal ballen die in beeld komen te tellen. Ergens midden in de film komt een gorilla in beeld. Achteraf blijken velen die niet gezien te hebben. Als je heel erg op iets gefocust bent, zie je andere evidente dingen gewoon niét. Zo werken onze hersenen nu eenmaal. We letten met z’n allen op de ballen en voor je het weet staat er ergens een gorilla te trommelen die we allemaal niet hebben gezien.’
Meer lezen? Psychologeld, waarom we stoppen met denken als we beginnen met uitgeven. Anna Dijkman & Chris Zadeh (Maven Publishing)
Geld & Gemoedsrust (Hoe maakt geld écht gelukkig?) is het thema van ons dossier deze maand. Lees Psychologies, herfsteditie 2019 – vanaf 27 september in de winkel.
