Wat is jouw donkere kant?

Ieder van ons heeft eigenschappen van zichzelf verdrongen. Deze karaktertrekken zijn niet tot ontwikkeling gekomen en zitten in wat Jung “de schaduw” noemt. Omdat de psyche steeds naar balans zoekt, breken ze door vanuit het onbewuste. Door schaduwwerk kun je die trekken aan licht brengen en een heler mens worden.

Tekst Tanja Dierckx

 

De Soemerische godin Inanna hoort haar zus Ereshkigal jammeren vanuit de onderwereld en voelt zich geroepen om af te dalen. Zeven poorten dient ze te passeren, en aan elke poort moet ze iets achterlaten: haar kroon, juwelen, staf en zelfs haar kleren. Uiteindelijk staat ze naakt voor haar zuster, de koningin met leeuwenkop die regeert over de het rijk waar de doden en allerhande vreemde wezens wonen. Ereshkigal geeft Inanna de genadeslag en laat haar dode lichaam aan een haak hangen, waar het tot rotten gedoemd is. Na drie dagen arriveren twee wezens, gecreëerd uit het vuil van onder de nagels van de god Enki. Zij luisteren naar het gejammer van Ereshkigal en krijgen toestemming om Inanna weer tot leven te wekken. Als een volwaardige godin kan ze terugkeren.

Het verhaal van De afdaling van Inanna naar de onderwereld dateert uit de Soemerische tijden, zo’n vijfduizend jaar geleden. De symboliek: Inanna hoort de roep van haar duistere kant en gaat de confrontatie aan. Om tot haar eigen kern te komen moet ze haar ego en haar uiterlijke verdedigingsmechanismen inleveren. Naakt en kwetsbaar verbindt ze zich met Ereshkigal, haar schaduw, waarop haar transformatie volgt: het kind van het licht dat geen duisternis kende, wordt een koningin die op evenwichtige wijze kan regeren.

Heel wat mythen en sagen, eeuwenoude sprookjes, maar ook moderne literatuur en de daaruit voortkomende Hollywoodfilms hebben de schaduw als thema. Denk aan Strange Case of Dr Jekyll en Mr Hyde, Der Steppenwolf of de film Fight Club. Of aan Anakin Skywalker en Darth Father in de Star Wars-films, of de figuren Batman en The Joker. In dit soort verhalen zie je dat het ene personage de lichte en het andere de donkere kant van een persoon uitbeeldt. Vaak moet de donkere figuur eraan geloven, want hij is de veroorzaker van het kwade. Het goede moet immers overwinnen.

 

De prijs van onze opvoeding en beschaving

Carl Gustav Jung was degene die de term “schaduw” in de psychologie introduceerde. Hij zag die als een levend deel van onze persoonlijkheid, als een reservoir waarin verdrongen eigenschappen zitten. Veel van onze primitieve instincten komen hier terecht, omdat we ze als kind hebben afgeleerd om een “beschaafd” mens te worden. Dat gaat vaak ten koste van wezenlijke karaktereigenschappen als spontaneïteit, creativiteit, gevoeligheid … Denk maar aan het kind dat spontaan reageert en onbeleefd wordt genoemd. Of dat wil spelen, maar niet mag omdat het moet leren. Of de tiener die wil huilen, maar sterk moet zijn.

De schaduw omvat alles wat “er niet mocht zijn”. Er zitten niet alleen “slechte” dingen in onze schaduw. De schaduw ziet er inderdaad zwart uit – vaak plakken we er ook woorden op zoals “onze donkere kant” of “onze demonen” – maar dat betekent niet per se dat de inhoud negatief is. Het betekent gewoon dat er geen licht op schijnt, dat de inhoud buiten ons bewustzijn valt.

De schaduw kan niet los gezien worden van een andere Jungiaanse term: de persona. Onze persona is wat we aan de buitenwereld laten zien om een bepaalde indruk te maken, om de sociale omgang te versoepelen, om graag gezien te worden. Dat we onszelf een “uiterlijke façade” aanmeten is niet abnormaal, het is zelfs noodzakelijk. Met onze persona staan we in de wereld en nemen we deel aan het sociale gebeuren. Het is het goed ontwikkelde deel van onszelf, een rol die we spelen in relatie met onze medemensen, en waarmee we ook zin en inhoud aan ons leven geven. De ontwikkeling van de persona heeft wel een consequentie: wat we niet willen, kunnen of mogen laten zien, verbannen we naar de schaduw. Dat maakt de persona tot de bewuste tegenpool van de onbewuste schaduw.

Anthony Stevens, psychiater en Jungiaans analist, weet dit mooi te verwoorden in Over Jung – leven en werk: ‘De schaduw bezit de eigenschappen die tegengesteld zijn aan die welke in de persona aan de dag worden gelegd. Bijgevolg vormen deze beide aspecten van de persoonlijkheid elkaars complement en tegengewicht, waarbij de schaduw de veinzerijen van de persona compenseert en de persona de asociale neigingen van de schaduw.’ Je zou kunnen zeggen dat onze schaduw en alle impulsen die hieruit voortvloeien de prijs zijn die we betalen om binnen onze cultuur aanvaard te worden.

 

Opgroeien is … je Zelf opsplitsen

In het begin van ons leven zijn we volledig natuurlijk en spontaan. Of zoals Jung het zegt: het Zelf van een baby is intact. Maar wanneer die baby opgroeit, offert hij delen van zijn Zelf op ten koste van zijn persona. Kinderen worden berispt door opvoeders, jongeren krijgen last met de buitenwereld, ook volwassenen blijven op afwijzing stoten… allemaal goeie redenen om je te conformeren. Eigenschappen die als ongewenst of lastig worden ervaren, riskeren telkens in de schaduw te belanden. Aspecten van het authentieke Zelf worden verbannen. Hoe gek het ook mag klinken: elke mens is in zekere mate gespleten, vervreemd van zijn eigen natuur. Hoe sterker de persona wordt ontwikkeld, hoe meer het Zelf in het nauw wordt gedreven en hoe meer de schaduw zijn plaats zal opeisen.

Wij zijn onze persona niet, het is maar een deel van ons Zelf. Idem wat onze schaduw betreft: ook die is maar een deel van ons Zelf. Het Zelf is de totale persoonlijkheid, inclusief schaduw en persona, die streeft naar heelheid, naar het niet-afgescheiden zijn van alle eigenschappen. Het Zelf vraagt om integratie van de bewuste schaduw met de bewuste persoonlijkheid. Als de schaduw bewust wordt, kan hij erkend en geïntegreerd worden in de totale persoonlijkheid en zo herstelt de mens de verbinding met zijn ware Zelf. En zo wordt de mens “heler”.

 

LEES VERDER IN HET HERFSTNUMMER VAN PSYCHOLOGIES, NU IN DE WINKEL …