Wat hou jij onder de mat?

Er zijn menselijke aspecten waar we het nu eenmaal niét mee hebben. Luiheid bijvoorbeeld. Of arrogantie. Voor iedereen is het wat anders. Veel kans dat precies die eigenschappen waar we ons het meest aan ergeren, psychisch in onze eigen schaduw of vergeetput beland zijn, zei psychiater Carl Gustav Jung. Maar vanuit dat onbewuste hebben ze meer vat op ons dan we zouden denken. Oproep om onze demonen in de ogen te kijken.

Tekst: Anne Wislez – Foto: Shutterstock

Het goede nieuws is: in onze schaduw schuilt ook een kracht. Datgene wat we uit onze schaduw bevrijden, wordt een bron van positieve nieuwe dingen in ons leven.

Natuurlijk zouden we het liefst allemaal helden zijn, met mooie eigenschappen als moed, intelligentie, humor, hartelijkheid en creativiteit. Maar als we onszelf in ons dagelijks doen en laten bezig zien, kunnen we ons net zo goed betrappen op lafheid, bekrompenheid, saaiheid, drift of jaloezie – om maar iets te noemen. In potentie is een mens een veelheid aan eigenschappen die laveren tussen twee polen: we kunnen luid en stil zijn, open en gesloten, lui en ijverig, toegeeflijk en eigenzinnig, leidend en volgzaam, edelmoedig en jaloers … Alleen zullen we doorheen ons groeiproces geneigd zijn bepaalde aspecten eerder te ontwikkelen dan andere. ‘Ik ben een eigenzinnige, ondernemende, geëngageerde mens’, zullen we dan zeggen. Dat we in die bevlogenheid ook wel eens onze momenten van angst of twijfel beleven, gooien we er niet in dezelfde ademteug uit. Op de een of andere manier definiëren we ons niet graag in zogenaamde tegenstrijdigheden. “Dualiteit vormt de kern van alle menselijke ervaring: we weten wat moed is omdat we ook angst hebben ervaren. Toch ontkennen we meestal onze dualistische natuur: we denken dat we ‘of-of’ zijn en niet ‘en-en’”, zegt de Amerikaanse therapeute Debbie Ford in het boek Schaduweffect, dat ze schreef met Deepak Chopra en Marianne Williamson. Jammer, want er is geen mens die in wezen niet en-en is. Alleen hebben we geleerd heel wat aspecten van onszelf onder de mat te vegen.

Overlevingsstrategie

Of de mens als een beschreven of onbeschreven blad ter wereld komt, is stof tot discussie, maar zonder twijfel worden doorheen de opvoeding bepaalde eigenschappen eerder aangemoedigd of ontmoedigd. Al naargelang wat vader, moeder, opvoeders en de cultuur als wenselijk of handelbaar beschouwen. ‘Neem een kindje waarvan de moeder langdurig ziek is’, stelt integratief psychotherapeute Hilde Vleugels, medeoprichter en directrice van de Educatieve Academie. ‘Als ze stil, lief en hulpvaardig is aait haar vader haar liefdevol over het hoofd. “Je bent zo’n schatje, het doet mama deugd als je rustig bent, en het steunt papa dat je hem zo helpt.” Zo wordt haar identiteit, of die aspecten waar ze mee naar buiten komt, meer en meer lief en behulpzaam. Terwijl dat kind met momenten net zo goed kwaad, rebels en verdrietig is. Alleen zal ze dat zo goed mogelijk wegstoppen om mama en papa te behagen. Die aspecten van haar persoonlijkheid kunnen dan in de schaduw belanden, zoals de Zwitserse psychiater Carl Gustav Jung dat noemde: ze komen niet tot ontwikkeling en “mogen er niet zijn”.’ Tot die nood zelfs totaal ondergesneeuwd raakt en vergeten wordt. Een overlevingsstrategie: we gedragen ons op een manier dat we door onze omgeving geaccepteerd worden. Probleem is dat die strategieën ons later in ons leven kunnen gaan belemmeren om vrij te handelen.

Blinde vlek

Volgens Jung bestaat onze schaduw uit alle inhouden van ons eigen onbewuste, zoals verdrongen zwakheden, dingen die we aanvoelen als tekortkomingen, maar ook instincten zoals lust en bezitsdrang. ‘Het eenvoudigst omschrijf je de schaduw als onze onbeminde en onbekende kanten: wat je niet gezien wil hebben in jezelf, en onder de mat veegt’, zegt Hilde Vleugels. ‘Of wat in de vergeetput zit, want de Jungiaanse schaduw is in feite iets wat totaal onbewust is. We zijn vergeten dat het er zit. Als we erop aangesproken worden, zullen we het zelfs totaal ontkennen en in alle oprechtheid beweren: ik, jaloers/eenzaam/ agressief? Nee, echt niet. Je kan het vergelijken met een blinde vlek.’

Hoe bedreigend het grote onbewuste door Jungs voorganger, Sigmund Freud, ook afgeschilderd werd als een plek met alleen maar ondeugdelijke driften zoals seksuele frustratie en agressie, toch bevat onze schaduw lang niet alleen maar eigenschappen die we algemeen als negatief zouden bestempelen. Als het de opvoeder of de tijdsgeest dient om bijvoorbeeld preuts, ingetogen of rationeel te zijn, krijgen eigenschappen als sensualiteit, uitbundigheid of fijngevoeligheid in het kind geen aanmoediging, terwijl deze eigenschappen in een andere context juist een gevoel van genot, enthousiasme of vertedering kunnen oproepen. ‘Ook elke familie heeft zo haar eigenschappen waarmee ze zichzelf definieert’, aldus Vleugels. “De Peetersen, die zijn sterk en sportief. Ben je dat niet, dan ben je geen echte Peeters.” Word je in zo’n familie geboren als gevoelige poëet, dan krijgt jouw dromerige, lyrische kant waarschijnlijk weinig ruimte. Je probeert je dan misschien te harden en populair te maken bij de neven en nichten door te gaan voetballen of tennissen, terwijl in je subtiele schrijfkunsten je ware talent verscholen ligt. Als je gevoelige kant echt in je schaduw zit, kan het zelfs zijn dat je dat ene zweverige jongetje uit de klas gaat uitlachen of zelfs pesten.’ ‘Hoewel het negeren of onderdrukken van dit deel van onszelf de norm is, leert de ontnuchterende waarheid ons dat vluchten voor je eigen schaduw de kracht ervan alleen maar vergroot’, benadrukt Debbie Ford echter in haar boek. ‘In plaats van dat wij er zelf zeggenschap over hebben, zal de schaduw ons beheersen. Dan wordt het schaduweffect geactiveerd.’ Met dat schaduweffect bedoelt ze dat als we onze schaduw niet (h)erkennen, hij ons gedrag onbewust toch zal bepalen en zich in ons leven zal manifesteren, zij het op een niet zo aangename manier.

Door kiezen en spleten

Volgens Jung is onze psyche erop gericht alle aspecten ervan te integreren, ook die stukken die tot dan toe als onwenselijk werden ervaren. Doen we dat niet bewust, dan piepen onze schaduwkanten toch via kieren en spleten ons gedrag binnen en betrap je je ondanks je hoge normen en waarden plots op een jaloerse uiting, een daad van wraak, een onsmakelijke roddel of woede-uitbarsting. Waar je jezelf dan waarschijnlijk ook meteen weer voor veroordeelt, omdat je vindt dat het ‘niet hoort’. Misschien ben je zelfs geneigd om de persoon of situatie die deze ongewenste reactie in je teweegbrengt, de schuld geven. ‘Want zonder die persoon zou je nooit zus of zo zijn. Nooit.’ Hoe onbewuster de schaduw was, hoe extremer de reactie kan zijn: iedereen kent wel het verhaal van de brave huisvader die opeens zijn gezin geweld aandoet en dan zichzelf van het leven berooft. Een schaamte of schaduw manifesteert zich plots te hevig en kan niet gezond gehanteerd worden. Brengen we onze schaduwkanten dus niet bewust naar de oppervlakte, dan kunnen ze zich tonen op manieren die ongezond zijn voor onszelf of onze omgeving.

Het goede nieuws is: in onze schaduw schuilt ook een kracht. Niet zelden is datgene wat we mogen bevrijden ook bron van heel mooie nieuwe dingen in ons leven. ‘If you don’t have any shadows, you’re not standing in the light’, zei Lady Gaga al. En daarmee verwoordt ze wat ook Jung zegt: we worden niet lichtend door naar het licht te kijken, we moeten de donkerte in. Als we onbewuste aspecten van onszelf bewust maken, komt er een stuk van onszelf vrij dat we constructief kunnen inzetten in ons leven. Michèle, oprichter van een klein bedrijf, heeft bijvoorbeeld geleerd dat niet werken geen doodzonde is, en daardoor een stukje rust kunnen inbouwen in haar leven. Immer verantwoordelijke Yves heeft zijn impulsiviteit bevrijd en maakt daarmee nu verrassende tuinkunst. En Eva heeft eindelijk aan zichzelf toegegeven dat haar moeder haar onrecht heeft aangedaan en is nu bevrijd van een diep sluimerend verdriet dat haar in een depressie had gejaagd. We moeten er weerstand voor overwinnen, maar onze schaduw bevrijden opent ook nieuwe wegen in onszelf. Soms ware talenten.

Hoe ontdek je jouw schaduwkant? Lees verder

Hoe ontdek je jouw schaduwkant?

Heel moeilijk om die aspecten van jezelf te ontdekken waar je je niét bewust van bent. Toch zijn er enkele technieken om te achterhalen welke onbekende aspecten in jou je heimelijk toch parten spelen en dus best in de ogen worden gekeken. 

Let op deze signalen

• Allergie: Stel je de vraag: waar reageer je allergisch op? Wat voor soort mensen, groepen? Welke karaktertrekken kan je in mensen echt niet hebben? Onze schaduwkanten zijn menselijke aspecten waar we geïrriteerd op reageren, waar oordeel op zit. De onbewuste redenering: iemand heeft je geleerd dat jij dit niet mag zijn, dus een ander mag dat ook niet.
• Projectie: Kijk wat je op anderen projecteert: je zal dat stuk in de ander hevig veroordelen dat je zelf onder de mat probeert te houden. Met andere woorden: je projecteert je schaduw op de ander en verwijt hem die eigenschap. Wel handig op zich, zolang je je op de ander concentreert, hoef je je niet met je eigen schaduw bezig te houden.
• Schaamte: Onze schaduw laat zich ook zien in grote schaamte. Die kan zelfs zo groot zijn dat je ze niet kan hanteren, vanwaar soms wanhoopsdaden bij het plots beseffen van zo’n schaduw. Iets is uit het verborgene aan het licht gekomen en is te zwaar voor jou om mee om te gaan.
• Versprekingen: sta stil bij je lapsussen. Als je denkt: huh, wat zeg ik? Waarom gebruik ik dat woord nu?, kan je nagaan of daar iets zit wat je éigenlijk diep vanbinnen voelt of denkt, maar liever niet van jezelf onder ogen ziet.
• Onverwacht gedrag: je doet iets geks uit verliefdheid, of je wordt plots heel kwaad en denk daarbij: ‘Goh, ik was mezelf niet!’. Je kan je dan afvragen: wie was je dan wel? Je schaduw sprak.
• Bewondering: wat we bewonderen in anderen is vaak iets wat in onszelf tot ontwikkeling wil komen. Je trekt die mensen aan om te kijken hoe zij dat doen, om ervan te leren in uitwisseling. Schaduw gaat altijd gepaard met oordeel, maar dat kan ook positief oordeel zijn. Of het zelfoordeel dat de ander geweldig is en dat jij dit niet zou kunnen. Toch wél, da’s het goede nieuws van de schaduw.
• Bevestiging: in veel gezinnen worden kinderen ook qua complimenten gecatalogiseerd: jij bent de mooie, jij de slimme, jij de grappige… Als je op zoek gaat naar je schaduw, zoek dan naar datgene waarvoor je als kind enorm werd geapprecieerd en neem dan het omgekeerde daarvan. Veel kans dat die eigenschap een schaduwzijde is die zich gaat roeren.
• Kunst: in kunsten en creatieve therapieën komen donkere kanten van ons makkelijk naar buiten. Kunst en creatiteit zijn ook manieren om beide kanten te integreren tot een geheel en gekende en minder gekende aspecten samen te laten gedijen. Je hoeft daarom niet zelf te schilderen, je kan het ook herkennen of voelen in andermans werk.

Lees meer in ons dossier ‘Hou van je schaduw’, in het novembernummer van Psychologies.