Stemmen horen, niet zo vreemd als je zou denken
Stemmen horen in je hoofd. Het wordt doorgaans geassocieerd met schizofrenie en in de volksmond zelfs met ‘gek zijn’. Maar onderzoek erover staat niet stil, en wat blijkt? Meer mensen dan we denken horen wel eens stemmen, en die stemmen blijken zelfs heel zinvol voor je te kunnen zijn …
Tekst Anne Wislez
Bijna iedereen heeft het wel eens meegemaakt: je hoort je naam roepen, draait je om en ziet … niemand. Of je bent ergens tussen waak en slaap en je wordt wakker van een bel, terwijl er voor je omgeving geen bel geklonken heeft. De ervaring van iets zintuiglijk waar te nemen wat een ander niet hoort, ziet of voelt komt heel vaak voor: 75 % van de mensen heeft het wel eens meegemaakt. 25 % van de kinderen blijkt voor de leeftijd van drie ook denkbeeldige vriendjes te hebben, noteert de klassieke psychiatrie.
Regelmatig een stem tot je horen spreken zoals je een echte stem zou horen, alleen zonder dat er voor die stem een fysieke bron aanwezig is, is minder algemeen herkenbaar maar komt volgens onderzoek toch bij 4 à 10 % van de mensen voor. Zo’n driekwart van hen ervaart er echter geen noemenswaardige hinder van en belandt dus nooit bij de psychiater. Maar omwille van het stigma dat je er bijna automatisch door krijgt zullen de meeste mensen er ook niet mee te koop lopen. ‘Aan een goede vriendin toevertrouwen dat ik stemmen hoorde was de eerste fatale fout die ik maakte’, vertelt Eleanor Longden in haar aangrijpende TED-talk The voices in my head.
‘Mijn vriendin was verlamd van schrik. Normale mensen horen geen stemmen en dat ik er wel hoorde betekende dus dat er iets verschrikkelijks mis met me was. Ze drong erop aan dat ik medische hulp zou inroepen en dat was fatale fout nummer twee’, beseft ze nu, achteraf. Want toen moest ze aan de medicatie en ging alles voor haar van kwaad naar erger. Nu, getuige haar fascinerende speech, gaat het gelukkig wonderwel met haar. Of hoe je dus ook gezond kan leven mét stemmen in je hoofd.
Zelfs bij Gandhi
Bij stemmen denken we bijna automatisch aan de psychiatrie. In de medische vakliteratuur wordt naar stemmen verwezen als auditieve of verbale hallucinaties, het gevolg van een verstoring in de hersenen. In de klassieke psychiatrie wordt het gezien als een van de symptomen van aandoeningen zoals schizofrenie, manische depressie en psychose. Meestal wordt het ook behandeld met zware antipsychotica om de hallucinatie te onderdrukken.
‘Driekwart van de mensen die schizofrenie hebben en stemmen horen reageren ook goed op antipsychotische medicatie’, zegt psychiater Iris Sommer, die onderzoek doet naar de verwantschap tussen stemmen horen en tinitis (het voortdurend horen van gefluit, getik, gebrom … in een of beide oren). ‘Maar voor 25 % van hen hebben we op dit moment geen goede behandeling.’ Dus wordt er ijverig verder gezocht. In het verleden ging men ervan uit dat je mensen die stemmen horen beter niet over die stemmen laat praten, omdat je dan meegaat in hun waanideeën en dat zou niet bevorderend zijn. De hulpverlener wil de patiënt juist afleiden van de hallucinatie.
‘Maar niet iedereen die stemmen hoort heeft er last van’, merkt Sommer op. ‘Sommigen zien het zelfs als een paranormale gave.’ Ook de geschiedenis kent heel wat voorbeelden van stemmenhoorders, en velen van hen voeren er wel bij. Niet alleen Carl Jung kon zich beroepen op een van zijn stemmen, Philemon, als hij advies nodig had. Ook Gandhi vertelt dat hij een onweerstaanbare stem hoorde, die hem ondanks zijn worstelingen tijdens de Britse overheersing innerlijk rustig maakte. Stemmen zijn niet alleen maar agressief of beperkend, ze kunnen ook troost geven of inspirerend zijn. Zo kan iemand gehecht raken aan de stem van een vertrouwenspersoon of troost vinden als een overleden dierbare ’s avonds in bed nog even komt praten. Maar de ervaring kan ook verwarrend of beangstigend zijn. Bepaalde stemmen kunnen agressief en dwingend zijn of de toehoorder dingen laten doen die hem geen deugd doen. In dat geval is het geen wonder dat hulpverleners de stemmenhoorder van zijn stemmen of al zeker van zijn angst af wil helpen. De vraag is alleen op welke manier je dat wilt doen.
Niet onderdrukken
Een van de meest opmerkelijke onderzoekers op het vlak van stemmen horen is de Nederlandse psychiater Marius Romme, professor emeritus sociale psychiatrie aan de medische faculteit van de universiteit van Maastricht, stichter van de Hearing Voices Movement en president van het verwante netwerk Intervoice. ‘Het probleem met medicatie is dat je jezelf niet meer kan voelen’, vertelde hij onlangs nog in een masterclass aan de universiteit van Dublin. ‘En dan kan je ook niet in een maatschappij leven, want je hebt je gevoelens nodig om beslissingen te nemen, om keuzes te maken …’
Volgens hem ligt er geen oplossing in het onderdrukken van de stemmen maar in het ontwikkelen van een nieuwe, constructieve relatie met hen. Al meer dan twintig jaar onderzoekt hij, samen met Sandra Escher, het fenomeen. Het begon allemaal met de kritische interventie van een patiënte, Patsy Hage, in 1985. ‘Patsy werd overmand door stemmen,’ vertelt hij in een interview, ‘en ik was eigenlijk enkel bezig met de vraag of haar stemmen een auditieve hallucinatie waren of niet. “Dat helpt je met jouw diagnose,” zei ze kritisch, “maar het helpt me niet met mijn probleem. Jij geloof niet in mijn stemmen.”
En ze had gelijk.’ Dus besloot hij haar bij een andere stemmenhoorder te zetten en hun gesprek te aanhoren. ‘Dat was een echte revelatie’, zegt hij. ‘Ze twijfelden geen moment aan de waarachtigheid van hun stemmen en verstonden elkaar perfect. Door die ervaring wist ik dat er een reële basis was om van te vertrekken. Die stemmen vertelden écht iets.’ Toen hij in een tv-programma over het onderwerp een oproep deed naar mogelijke oplossingen bij de luisteraars reageerden er zevenhonderd mensen. Aan de hand van een enquête ontdekten ze dat er heel wat mensen zijn die stemmen horen, maar die nooit patiënten worden, omdat ze perfect met hun stemmen weten om te gaan.
‘Slechts een derde heeft problemen, twee derde wordt niet gestoord of wordt zelfs geholpen door hun stemmen’, zegt Romme. ‘Ook op een hersenscan is er blijkbaar geen enkel verschil tussen zogenaamd gezonde mensen die stemmen horen en mensen die in de psychiatrie belanden.’ Hij pleit er dan ook voor om stemmen horen niet te zien als een symptoom van een psychiatrische aandoening maar eerder als een betekenisvolle – zij het dan misschien ongewone – menselijke ervaring.
‘Stemmen kunnen horen is deel van ons vermogen om met ons onbewuste om te gaan. Het maakt je gevoeliger’ Marius Romme, psychiater
Conflicterende emoties
Betekenisvol, omdat wat de stemmen vertellen dat ook werkelijk is. Stemmen duiken meestal op in iemands leven na een trauma, een kering in het leven, een beproeving die het zelfbeeld aantast, het verlies van een dierbaar persoon. ‘Mensen worden geen patiënt omdat ze stemmen horen,’ zegt de professor, ‘maar omdat ze niet met die stemmen kunnen omgaan. En wel omdat ze niet met de oorzaak – de zware proble- men die ze overleefd hebben – kunnen omgaan.’ Uit het onderzoek en de vele verhalen van mensen blijkt dat de stemmen veel vertellen over wat de mensen in hun leven hebben meegemaakt.
‘Sommige mensen horen enkel stemmen als ze in feite kwaad zijn. Kan iemand zelf geen agressie uiten dan zie je dat de stemmen dat in zijn plaats doen. Je hebt in dat geval te leren zelf je kwaadheid te voelen en te uiten’, legt Romme uit. ‘De stemmen zijn een uitdrukking van conflicterende emoties.’ Zo kunnen mensen die hun stemmen als beledigend of bedreigend ervaren daarin vaak de stemmen herkennen van mensen in hun omgeving die hen werkelijk beledigen of in het verleden beledigd hebben. Als psychiater vindt Romme het uitermate boeiend om uit te zoeken wat de relatie is tussen de eigenschappen van de stem(men) enerzijds, en de verstoorde emoties en wat de persoon overkomen is anderzijds.
Geleidelijk aan kan de stemmenhoorder dan leren dat wat hij hoort zijn eigen stemmen zijn, en dat ze in werkelijkheid geen enkele macht over hem hebben buiten dan de kracht van suggestie. ‘De stemmen doen verdwijnen heeft geen enkele zin’, zei hij nog vorig jaar in een congres rond het thema in Griekenland. ‘Stemmen kunnen horen in bepaalde omstandigheden is deel van ons menselijk vermogen om met ons onbewuste om te gaan. Het maakt je gevoeliger, en het geeft je inspiratie om je trauma’s te overwinnen.’
‘Mensen worden geen patiënt omdat ze stemmen horen maar omdat ze niet met de oorzaak van die stemmen om kunnen’ Marius Romme, psychiater
Alternatieve herinnering
Dat stemmen inderdaad reminders kunnen zijn uit ons eigen verleden blijkt ook uit het onderzoek van de Utrechtse neurowetenschapper Kelly Dieteren. Zij onderzocht de hersenen van vijftien stemmenhoorders (zowel gezonde mensen als mensen met schizofrenie) door ze in een MRI-scanner te leggen en hen te vragen om op een knop te drukken wanneer ze stemmen hoorden. Op de MRI-scans zag ze net vóór de stemmen spraken een verandering in de hersenactiviteit in het hersengebied dat te maken heeft met herinnering en geheugen. Daarna, wanneer de stemmen effectief klonken, werden op de hersenbeelden de taalgebieden geactiveerd. ‘Het opvallende eraan was dat het vooral de taalgebieden waren in de rechterhersenhelft’, zegt ze in een Radio 1-interview. ‘Terwijl de normale taal zich in de hersenen meer links dan rechts afspeelt.’
Haar onderzoek toont aan dat stemmen horen vooral een right-brain-experience zou zijn. Dat zou erop kunnen wijzen dat de stemmen effectief (of in veel gevallen) herinnering meegeven. Zo zegt een zekere Rachel, getuige op de website van Hearing Voices, inderdaad dat ze vaak stemmen hoort uit boeken die ze gelezen heeft. ‘Eerst wist ik niet wat die stemmen te betekenen hadden. Sommige stemmen komen uit boeken die ik als kind heb gelezen’, zegt ze. ‘Ik hoor soms ook muziek en gezang.’ De getuigenissen op de website en op de Facebook-pagina van de community van Hearing Voices laten zien hoe gevarieerd de ervaringen kunnen zijn. En hoe gewoon erover uitgewisseld wordt. Hier is geen sprake van hysterici, neurotici, schizofrenen, normale of mentaal gestoorde mensen.
Enkel van ‘hoorders’, die elkaar ontmoeten als gelijkwaardigen, elk vanuit zijn ervaring. De beweging Hearing Voices wil het thema bespreekbaar maken en mensen aanzetten om met elkaar in uitwisseling te gaan, ook lokaal. Op dit moment ontmoeten mensen die stemmen horen elkaar in een twintigtal landen, waaronder (Franstalig) België, en vormen ze een waar netwerk. Meer nog: ze vormen een actieve beweging die opkomt voor een meer humanistische kijk op psychische verstoringen, op ervaringen die niet alledaags zijn. Of zoals Eleanor Longden, die uiteindelijk zelf als psychiater afgestudeerd is, in haar TED-talk concludeert: ‘Dé belangrijkste vraag bij stemmenhoorders zou niet moeten zijn: wat is er mis met jou? Maar: wat is er in je leven gebeurd?’
In cijfers
Een onderzoek van Posey en Losch (1983) bij 375 psychologiestudenten gaf al aan dat 71% van de studenten in wakkere toestand enige ervaring met stemmen heeft, zoals:
- De eigen gedachte horen, alsof die luidop wordt uitgesproken: 39 %
- Een stem horen die de eigen naam roept: 36 %
- De eigen naam horen roepen bij het in slaap vallen: 30 %
- De stem van God horen: 11 %
- Een ondersteunende of adviserende stem horen: 10 %
- Een gesprek houden met een stem: 5 %
Die resultaten zijn door andere onderzoeken bevestigd. De vraag rijst waarom ondanks die onderzoeken de ervaring nog altijd als zo bijzonder beoordeeld wordt.
Hij heeft ermee leren leven
Vincent Demassiet is stemmen beginnen horen toen hij zeventien was. Ze beledigden en bedreigden hem. Hij sprak er met niemand over, bang gek te worden verklaard. Gelukkig slaagde hij erin om te gaan studeren en een sociaal leven op te bouwen, maar toen hij verliefd werd doken de stemmen weer op. Een psychiater gaf hem de diagnose schizofrenie, wat zoveel betekende als: ongeneeslijk ziek. Een gevoel van machteloosheid overviel hem. Tot hij in 2011 in contact kwam met een hulpverlener die hem introduceerde in de Hearing Voices-beweging. Een keerpunt, want plots was hij geen patiënt meer maar een stemmenhoorder. Dat gaf hem een enorm gevoel van bevrijding. Toen hij erachter kwam welke mechanismen de stemmen ontlokten leerde hij met hen te onderhandelen. Vandaag is Vincent vicepresident van het Franse Hearing Voices Netwerk.
Zij heeft ermee leren leven
Eleanor Longden hoorde haar stem voor het eerst toen ze een seminarie buitenstapte. ‘Ze stapt naar buiten.’ ‘Ze opent de deur.’ Zo sprak de stem in het begin altijd. In de derde persoon, neutraal. Was ze kwaad en liet ze dat niet zien dan werd de stem gefrustreerd. En later zelfs agressief. Zo werd haar duidelijk dat de stemmen haar iets vertelden over haar emoties, vooral die waar ze weinig toegang toe had. In de psychiatrie werden de stemmen gezien als symptomen, niet als ervaringen. Maar zelf ontdekte ze dat de stemmen een vertaling waren van traumatische seksuele ervaringen die ze als kind had gehad. Ze verwoordden een dieper aspect van haar dat nooit had kunnen spreken. En door haar bijvoorbeeld te gebieden dat ze de straat niet op mocht en binnen moest blijven probeerden ze haar eigenlijk te beschermen tegen nog meer pijn. Door haar gesprekken niet langer als vijand te zien en met hen in dialoog te gaan werd Eleanor beter. Nu houdt ze als psychiater lezingen en helpt ze mensen die zelf stemmen horen.
Meer info
www.hearing-voices.org
www./groups/intervoice
www.rev-belgium.org (in het Frans)
World Hearing Voices Day: 14 september 2015
World Hearing Voices Congress 2015, Madrid (Spanje): 5 november 2015
