#Seksisme: Nee, we zijn nog niet uitgepraat
Als je dacht dat alles gezegd is over seksisme dan hebben we nieuws voor je. Het thema blijkt nog heel wat meer en subtielere lagen te hebben dan we beseften. ‘De hele discussie staat op barsten’, zegt Cathérine Ongenae, coauteur van het pas verschenen
boek #Seksisme.
Tekst Anne Wislez — Illustratie Eugenia Loli
Er zijn van die boeken met vele hoofdstukken. En daarop volgend nog een aantal sequels. Als je denkt dat het hoofdpersonage goed terecht is raakt ze toch weer in nieuwe verhalen verwikkeld, omdat blijkt dat lang niet alles verteld is geweest. Zo ook met een thema als seksisme.
Wie dacht dat vrouwen hun strijd min of meer geleverd hadden komt bedrogen uit. Want nu de nieuwe generatie vrouwen besloten heeft om niet langer te zwijgen over wat hen niet zint komen almaar meer verhalen naar buiten die minstens een frons teweegbrengen. Om niet te zeggen: de mond doen openvallen. Over dat meisje van vijftien dat in de manege als bespringbaar veulen wordt bekeken door de leraar van veertig.
Over de professor die in de gangen van de universiteit als poetsvrouw wordt bekeken, omdat ze wat donkerder is en vrouw. Over de doctoraatsstudente die de opdracht niet krijgt ‘omdat ze eruitziet alsof ze snel zwanger zal worden’. En over de jonge politica waarvan de rake argumenten ronduit genegeerd worden door de mannelijke collega’s, alsof ze niet eens in de ruimte aanwezig is.
(Probleem)gedrag blootleggen
‘Veel mensen weten niet wat seksisme precies betekent’, zegt Cathérine Ongenae, antropologe, journaliste en auteur van het net uitgegeven boek #Seksisme. ‘Vraag je bijvoorbeeld aan een topvrouw of ze er ooit mee te maken heeft gehad, dan zegt ze meteen “oh nee, er heeft nog nooit een man ongevraagd aan mijn lijf gezeten”. Maar als je haar vraagt of ze ooit in een vergadering door mannen genegeerd is geweest omdat ze vrouw is, dan zegt ze: “oh ja, dat, elke dag!” Seksueel grensoverschrijdend gedrag maakt deel uit van seksisme, maar seksisme is veel breder dan dat. Het is elke vorm van discriminerend gedrag op basis van geslacht. Niet altijd kwaadaardig bedoeld, soms gebeurt het onbewust, of uit gewoonte.
Ook mannen kunnen seksistisch behandeld worden. Zeg je dat mannen niet kunnen zorgen, dan pin je een man vast op een stereotype. En als een moeder haar dochter opvoedt met het idee: lok niks uit, het is jouw verantwoordelijkheid dat je niet aangerand wordt, dan is ook dat een uiting van ongewild seksistisch gedrag. Ook vrouwen plegen het naar elkaar toe. Onlangs hoorde ik nog een vriendin zeggen: “komaan, Cathérine, het zijn toch alleen maar zwakke vrouwen met wie zoiets gebeurt’’. Je weet soms niet wat je hoort.
Maar het vertaalt wel wat we deep down nog over het thema denken.’ In het boek dat ze samenstelde met twaalf coauteurs wil Cathérine Ongenae vooral de definitie en reikwijdte van het begrip duidelijk maken, zodat we met z’n allen beseffen dat seksisme een zaak is die iedereen aanbelangt. Het gaat er niet om om iemand met de vinger te wijzen, te schofferen of polariteiten te kweken, wel om ingegraven patronen bloot te leggen waar we in zekere zin allemaal aan bijdragen.
‘Ik wil seksisme ook heel graag bevrijden van het zware gevoel van schuld dat er dikwijls op hangt’, benadrukt ze. ‘Als je iemand aanspreekt op seksistisch gedrag, dan reageert die meestal nogal agressief. Omdat niemand dat in feite wil zijn. En het klinkt ook erg verwijtend. Maar er is nu eenmaal geen ander woord. Dus het enige wat je kan doen is het gedrag, de patronen en de obstakels die mensen ervaren door seksistisch gedrag proberen bloot te leggen, zodat ze op z’n minst zichtbaar worden.’
Leve de lieve vrede?
Eén ding is zeker: het is niet omdat je er niet over spreekt dat iets niet bestaat. Decennialang hebben vrouwen grote en kleine uitingen van onrechtvaardig, seksistisch gedrag voor zich gehouden, toegedekt, soms naar elkaar en hun dochters toe vergoelijkt. ‘Ach ja, je kent hem, je weet toch hoe hij is …’ Impliciet krijg je daarbij de boodschap dat je iemand die zijn boekje te buiten gaat in jouw nadeel moet laten betijen. Alsof het gewoon bij het leven hoort. Zo werd het ook verkocht. Vrouwen hebben het generaties lang gehoord: “hou het voor jezelf, leer ermee leven, wees de slimste …’’
Alles voor de lieve vrede. ‘Nee, denk ik dan, niet alles voor de lieve vrede’, reageert Cathérine Ongenae beslist. ‘Als de andere partij vrede wil, zal die ook naar zijn eigen aandeel en gedrag moeten leren kijken. Het is een kwestie van gedeelde verantwoordelijkheden.’ Volgens haar kunnen we al veel bereiken door de gegevens zwart-op-wit bloot te leggen, waardoor een paar schellen van de ogen kunnen vallen: dit zijn de feiten, dit zijn de cijfers, of je nu man of vrouw bent, dit kan je toch niet goedkeuren?
Mensen denken wel eens dat de strijd geleverd is, maar als we de Europese Gender Equality Index bekijken (waar 100 staat voor een totale gelijkheid van seksen) staat België op de vijfde plaats met slechts 58,2. Dat aanklachten rond seksisme ook weinig te maken hebben met lichtgeraakte, preutse meisjes of losgeslagen feminazi’s die zich al beledigd voelen door een compliment, blijkt uit een recente studie die aangeeft dat maar liefst één jong meisje op de twee ooit tegen haar zin heeft meegedaan aan een seksuele handeling van welke soort ook, omdat ze eigenlijk niet nee durfde zeggen.
Manipulatie, groepsdruk, de angst om als seut te worden versleten kan maken dat ze niet durven reageren. ‘We leven in Europa in een verkrachtingscultuur’, zegt Liesbeth Kennes, die in het boek spreekt als ervaringsdeskundige. ‘In België worden jaarlijks 43 000 verkrachtingen opgetekend. In Europa heeft 11 % van de vrouwen ouder dan 15 ervaring met seksueel geweld, maar slechts 10 % daarvan stapt daarmee naar de politie.’ Haar betoog? We leven in een maatschappij die die mistoestanden liever onder de mat veegt, terwijl erover spreken juist zo belangrijk is voor het verwerkingsproces van de slachtoffers.
Vrouwen moéten gaan spreken, zodat ze horen dat ze niet alleen staan. En ook: de grens tussen wat seksuele intimidatie of zelfs verkrachting is en wat niet, is voor buitenstanders soms moeilijk te leggen, maar de eigen innerlijke grens van wat jij fijn en niet fijn vindt is in feite altijd voelbaar. Het wordt tijd dat die persoonlijke grens door alle partijen au sérieux wordt genomen.
De mat wordt uitgeschud
De publieke debatrondes over seksisme barstten dit voorjaar in alle hevigheid los toen Yasmine Schillebeeckx naar aanleiding van de Internationale Vrouwendag een blog postte, opgepikt door De Morgen, met als titel Mijn naam is niet Hey Sexy, waarop filmregisseur Marc Didden vrij laatdunkend dacht te moeten reageren. En toen ex-politicus Steve Stevaert zich van het leven beroofde naar aanleiding van een aanklacht van verkrachting liet VUB-professor Willem Elias zich nogal ongelukkig uit over de vrouw in kwestie, wat een stormloop van reacties uitlokte.
Waarop de benadeelde vrouwen zelf het debat overnamen en onder de hashtag #wijoverdrijvenniet het ene verhaal van onmacht, angst, besmeuring en kwaadheid na het andere uit de doeken deden. Het is duidelijk: de tijden zijn er niet meer naar om zulke belangrijke ongenoegens onder de mat te vegen. Ook SASSY (Sharing Academic Sexism Stories with You) verzamelt sinds maart 2014 getuigenissen van vrouwen die in de academische wereld seksisme ervaren.
‘We associëren seksisme vaak met sexual street harassment, waarbij we ons een wereld van bouwvakkers of seksueel beluste of agressieve mannen voorstellen’, zegt Ongenae. ‘Maar ook bijvoorbeeld de heren professoren kunnen zich seksistisch gedragen, zij het dan misschien op een subtielere manier.’ En zo blijkt maar weer dat bijna iedereen zich aangesproken kan voelen. Zelfs je eigen man die ervan uitgaat dat je toch gewoon nee zal zeggen als je er geen zin in hebt. Om vervolgens gepikeerd beeld zonder klank te geven als je hem dan ook eens werkelijk afwijst, die middag dat hij een pintje te veel op heeft.
Verzuurde feministen
Gewoon nee zeggen. Voor sommigen lijkt het misschien een vanzelfsprekende oplossing maar voor velen is het niet zo evident. Een daad van seksisme is vaak zo beangstigend of komt zo onverwacht dat je er niet eens toe komt om te vechten of te vluchten maar ronduit bevriest. Dat blijkt niet alleen in verkrachtingszaken maar ook in minder opvallende situaties, zoals de filosofieprofessor die bij een mondeling examen met een grijns opmerkt dat vrouwen inderdaad niet zulke grote denkers zijn.
Je oren flapperen drie minuten lang, niet goed wetend of je dat echt gehoord hebt, waarna je weer op de gang gekomen woedend wordt dat je jezelf – en het vrouwendom – dat hebt laten zeggen. Om nog maar te zwijgen over de verwarring die je voelt omdat je dacht een goed examen te hebben afgelegd. Huh, niet dan? Soms is een ondermijningstactiek zo onverwacht dat je niet kan reageren. Seksisme treedt overal op, ook in vormen die je niet meteen herkent en waar je niet tegen gehard bent.
‘Ik merk ook hoe rap je als verzuurde feministe wordt versleten als je nog maar iets durft te zeggen tegen een man die een voor jou vervelend voorstel doet’, zegt Laure, personeelsafgevaardigde in een bedrijf. ‘Duidelijk je grens aangeven wordt niet zomaar aanvaard. Je moet het al op een heel ludieke, humoristische manier doen – waardoor je later nog verweten kan worden dat je niet echt duidelijk was. Het is heel dubbel.’
Mannenmaatschappij
Op het duidelijk aangeven van je grenzen wordt door mannen vaak geïrriteerd of zelfs agressief gereageerd, zegt ook Ongenae. Het wijst er volgens haar op hoe grenzeloos hun terrein eigenlijk altijd al was. En hoe weinig besef ze hebben van wat dat concreet voor vrouwen betekent. ‘Mannen beseffen dikwijls niet dat de hele maatschappij op mannelijke leest geschoeid is’, merken ook Barbara Ortiz, Liesbet Stevens en Eline Verhoeven van het Instituut voor Gelijkheid van Vrouwen en Mannen in het boek op.
‘Mannen moeten zich bewust worden van de voordelen die zij als groep putten uit hun geprivilegieerde positie in een samenleving met eeuwenoude patriarchale wortels. De blinde vlek op hun eigen privileges moet weggewerkt worden.’ En ook daar kan luidop praten over seksisme aan verhelpen. Veel mannen denken goed bezig te zijn en schrikken van de verhalen die losbarsten. Ze geven eerlijk toe dat ze niet wisten dat het zo erg gesteld was. Integendeel, doordat er de laatste drie decennia door het feminisme voor vrouwen zoveel veranderd is, en voor hen weinig, hebben ze eerder het gevoel dat ze alleen maar terrein afgeven zonder er veel bij te winnen. In plaats van schuldig gaat hij zich daardoor bijna zelf slachtoffer voelen.
Want hoe zit het dan met zijn rechten? ‘De strijd tegen stereotiepe opvattingen over mannen en mannelijkheid moet nog vrijwel volledig gestreden worden’, wijzen de dames van het Instituut voor Gelijkheid erop. ‘Ook voor mannen moeten meer échte mogelijkheden gecreëerd worden.’ Gelukkig laten bewegingen zoals de VN-campagne HE for SHE met actrice Emma Watson als boegbeeld zien dat we stilaan rijp worden om de handen in elkaar te slaan om álle vormen van seksisme aan te pakken.
Op de website van HE for SHE verklaren op moment van schrijven alleszins al 478 565 mannen zich officieel bereid om zich achter de strijd tegen seksisme en voor man-vrouwgelijkheid te scharen. De actie pleit er ook voor om mannen te bevrijden uit hun vastgeroeste genderrol, die zegt dat mannen niet kunnen/mogen zorgen, geëmotioneerd zijn, thuisblijven voor hun gezin of de rol van kostwinner naast zich neerleggen. To name a few. En ook daar is de hulp van vrouwen voor nodig. De nieuwe uitdaging bestaat erin om de vele uitingen van seksisme te erkennen in het dagelijks leven en in elkaar bondgenoten te zien in de bevrijding van vastgeroeste vooroordelen. ‘Enkel samen kunnen mannen en vrouwen tot een gendergelijke samenleving komen’, concluderen ze.
Meer lezen: #Seksisme, Nee, wij overdrijven niet!, Cathérine Ongenae e.a. (Uitgeverij Polis, 2015)
www.wijoverdrijvenniet.org
‘Zelfs op de universiteit wordt te vaak de andere kant op gekeken’
Nellie Konijnendijk is PhD-studente Biologie aan de KULeuven, was 2,5 jaar coördinator van de werkgroep Vrouw en Universiteit en is medeoprichter van SASSY, een forum voor iedereen die er te maken heeft met seksisme.
‘Mensen gaan ervan uit dat een universiteit een soort verlicht baken is, maar dat is een illusie. Ook in de academische wereld heerst seksisme. Het is belangrijk om dat te zien, omdat een universiteit een organisatie is die een sleutel biedt tot toekomst. Het is daar dat de nieuwe generatie gevormd wordt, daar waar macht ligt en ontstaat. Als we met beleidsmensen praten over seksisme zeggen ze bijna allemaal: ach, dat valt allemaal reuze mee.’
‘Maar als je de verhalen en frustraties van vrouwen bundelt zie je dat er structureel wel degelijk veel mis is. Je hebt natuurlijk de echte seksuele intimidatie, waarbij door de universiteit vaak de andere kant wordt opgekeken, zeker als het een sublieme wetenschapper betreft. Dat kan een enorme impact hebben op de carrière en het leven van het slachtoffer. Maar een van de structurele problemen is ook bijvoorbeeld de blindheid die heerst voor implicit bias, onbewuste vooroordelen die haast iedereen heeft.’
‘Heb je die eenmaal door, dan zie je hoe ver ze doorwerken. Je merkt dan ineens dat alle vrouwelijke PhD’s net iets minder gevraagd worden om coauteur te worden, minder voorgesteld worden aan belangrijke hotshots, minder kans krijgen op een eervolle taak. Er wordt ook vanzelf van uitgegaan dat vrouwen, omdat ze moeder kunnen worden, minder ambitie hebben en ze worden, bijna uit empathie, op een zijspoor gezet. In Nederland kunnen doctoraatsstudenten bijvoorbeeld deeltijds werken, mannen én vrouwen. Hier in België kan dat haast niet. Vrouwen worden bij wetenschappelijk onderzoek soms ook als minder objectief ervaren. Zo werd een tijd geleden een artikel aangeboden en de reviewer suggereerde toen: “jullie hebben helemaal geen man op jullie auteurslijst staan, wij zouden jullie aanraden die toe te voegen, dat zou de objectiviteit van jullie stuk vergroten”.’
‘Op zich natuurlijk een anekdote, maar het heeft wel een Twitterrel veroorzaakt van vrouwen die iets dergelijks hadden meegemaakt. Het laat zien dat er een heersend probleem is, vaak niet eens bewust, dat een groep vrouwen geen objectief onderzoek kan doen. Staan er alleen mannen op de lijst, dan wordt dat als vanzelf wel als objectief gepercipieerd. Maar we merken dat sommige vrouwen door hun verhaal te vertellen de kracht vinden om voor zichzelf op te komen en dat mannen door de verhalen te lezen ook beter begrijpen hoe ze het onbewust verkeerd aanpakken. En dat is hoopgevend, het gaat dus ook om een soort van bewustwording.’
Hoe omgaan met seksisme?
Ondernemer Elke Jeurissen: ‘Seksisme zit vaak in subtiele dingen, die je vaak al zo gewend bent geraakt dat je het niet meer ziet. Zo zat ik een tijdje geleden in een panel met enkel mannen en daar besefte ik ineens dat de mannen in hun woordenwisseling alleen maar naar elkaar pingpongden en mij volledig negeerden. Als je dat ziet is het aan jou om je ertussen te gooien, anders kom je de hele avond niet aan bod. Initiatieven als #wijoverdrijvenniet hebben aangetoond dat de problematiek van seksisme voor vrouwen veel groter is dan we soms denken. Ik merk met de Straffe Madammen Club hoe krachtig het werkt om vanuit eigen ervaringen dingen met elkaar te delen. Dus vroeg ik 20 Straffe Madammen hoe zij het aanpakken. Hun tips:
1. Besef dat seksistisch gedrag dikwijls niks met jou en je capaciteiten te maken heeft, maar dat er een machtsspel gespeeld wordt. De ander probeert de controle te behouden door jou van je stuk te brengen en emoties uit te lokken. Ga na hoe jij op zo’n situatie regeert, zodat je een stukje leert omgaan met dat spel. Het is vaak beter om rustig en gedetermineerd te reageren dan kwaad te worden.
2. Als je bijvoorbeeld in een vergadering een belangrijk idee naar voren wilt schuiven zoek je beter vooraf een paar medestanders. Bij mannen én vrouwen. Wordt er over jouw voorstel heen gekeken, kan de ander je idee weer op tafel brengen. Doe dat ook voor anderen.
3. Als je ziet dat iemand seksistisch behandeld wordt, heb dan de moed om je voor die persoon uit te spreken. Als je solidair bent met het slachtoffer verzwak je degene die over de grens gaat en verliest hij het machtsspel.
4. Respecteer jezelf. Onderschat jezelf niet. Durf te geloven in jezelf en de waarde van wat je te brengen hebt. Einstein zei dat baanbrekende ideeën meestal eerst worden genegeerd en geridiculiseerd, dan met argumenten bestookt, om uiteindelijk aanvaard te worden. Je kan die redenering ook omdraaien en denken: als ze me ridiculiseren moet er écht wel iets krachtigs in mijn voorstel of gedrag zitten.
5. Zet je intuïtie in. Gebruik je empathisch vermogen en instinct om aan te voelen wat iemand met zijn seksistisch gedrag wil bereiken en hoe je hem het best aanpakt.
6. Zie ook het seksisme in je eigen gedrag. Iedereen heeft onbewust vooroordelen, het zit dieper dan we soms denken. Benoem het thema ook in je gezin, naar je opgroeiende kinderen toe. Zo leren zij er ook op te letten.
7. En als laatste, een troost: het wordt meestal beter met de leeftijd, omdat je beter gerodeerd raakt in het machtsspel. Ook al geven sommige Straffe Madammen toe dat ze zelfs na al die tijd niet altijd even goed weten hoe ermee om te gaan.’
