Monsterstormen, hittegolven en smeltende ijskappen beangstigen niet alleen klimaatwetenschappers. De dreigende berichten over de klimaatverandering doen ook iets met onze psyche. Therapeuten maken steeds vaker melding van cliënten die expliciet verwijzen naar de klimaatverandering als reden voor moedeloosheid of angst. ‘Ik begrijp hun frustratie, want ik voel ze zelf ook’, zegt ecotherapeute Martine Capron.
Tekst: Sigyn Elst – Beeld: Shutterstock
‘Klimaatangst kan eenzaamheid oproepen omdat mensen het gevoel hebben dat ze alleen staan in hun bezorgdheid, of net omdat ze zich moeten verantwoorden voor hun levensstijl’ Charlotte Spaas, psychologe
Catastrofale berichten over de opwarming van de aarde in wetenschappelijke rapporten en de sterk toegenomen aandacht voor het klimaat in de media hebben enkele opvallende effecten. Bij een breed publiek wordt een nieuw soort bewustzijn gevoed, terwijl anderen regelrecht in de ontkenning gaan. Een nieuwsbericht over klimaatverandering en de menselijke schuld daarin, lokt vaak hevige reacties uit. Sommigen volgen de klimaatwetenschappers die weinig fraais voorspellen als we onveranderd CO2 blijven uitstoten, anderen doen alles af als onzin. De Noorse psycholoog en klimaatactivist Per Espen Stoknes noemt het een ‘fascinerende, maar ook beangstigende paradox’. Onderzoek toonde namelijk aan dat in rijke landen ongeveer de helft van de mensen de kant kiest van de 2 procent wetenschappers die de klimaatverandering ontkennen, en niet die van de overige 98 procent experts die de alarmbel luiden.
Die dualiteit geeft aanleiding tot gevoelens van angst of frustratie. Stevenen we af op een apocalyps, of zal het zo’n vaart niet lopen? Waarom reageert de politieke en economische wereld zo traag? En hoe zullen de offers die we moeten brengen, het leven dat we gewoon zijn veranderen?
‘Ik heb al mensen begeleid die specifiek melding maken van het feit dat ze zich zorgen maken over de klimaatverandering’, zegt psychologe Charlotte Spaas. ‘Bij sommigen is dat heel aanwezig: ze piekeren vaak, met lichamelijke klachten tot gevolg. Ook kan het eenzaamheid oproepen omdat mensen het gevoel hebben dat ze alleen staan in hun overtuiging en bezorgdheid, of net omdat ze zich moeten verantwoorden voor hun keuzes of levensstijl.’ Collega-psychologe Tiffany Gribbe merkte ook een andere tendens: ‘Ik had recent een cliënte die over de klimaatbetogingen begon en de nood aan verandering. Het gaf haar geen stress of angst maar juist een positief bewustzijn en een gevoel van blijheid omdat er iets gebeurt.’
Actie werkt helend
‘Het feit dat mensen in actie komen, geeft een gevoel van verbondenheid en dat is een goede remedie tegen klimaatangst of klimaatdepressie’, beaamt Martine Capron, ecotherapeute en tevens de huidige echtgenote van klimaatwetenschapper Jean-Pascal Van Ypersele. Hij was in 2008 vicevoorzitter van het IPCC, het klimaatpanel van de Verenigde Naties en de drijvende kracht achter de alarmerende klimaatrapporten. ‘Ik ontvang steeds meer mensen die getuigen over angst, neerslachtigheid, boosheid of een gevoel van machteloosheid, veroorzaakt door onheilsberichten over het klimaat’, vertelt ze in haar praktijkruimte, net buiten Louvain-La-Neuve.
De ecopsychologie bestudeert de relatie tussen de natuur en de menselijke psyche. Ze bekijkt problemen waar mensen mee worstelen niet alleen in relatie tot het individu en zijn directe omgeving, maar in een bredere ecosystemische context. ‘Zo gezien is het volgens mij dus heel normaal dat veel mensen zich niet goed voelen. Er is vandaag immers veel mis met het ecosysteem’, zegt Capron.
‘Onder onze emoties zitten levenskracht, talenten, verlangens en noden. Ik probeer die krachten opnieuw aan te boren. Dat geeft energie’ Martine Capron, ecotherapeute
Tijdens sessies begeleidt ze cliënten met klimaatangst om hun innerlijke vrede terug te vinden en van hieruit angst- of schuldgevoelens te kunnen omzetten in iets positiefs. ‘De uitkomst is bijna altijd actie’, zegt Capron. ‘Het is een sterk wapen tegen de eenzaamheid die cliënten vaak ervaren. Ze voelen zich niet begrepen of gehoord door hun omgeving, ze horen dat ze overdrijven, te veel doemdenken. Ook willen ze hun gezin of vrienden niet deprimeren met hun angsten. Ze geraken in een isolement en ervaren dus veel opluchting als ze hier vrijuit over kunnen spreken en hun emoties de vrije loop laten. Ik doe daarom ook vaak sessies in groep. Bij klimaatangst is dat heel doeltreffend omdat mensen bij elkaar wel die verbondenheid vinden. Dat heeft hier al tot veel energie geleid (lacht). Onder onze emoties zitten levenskracht, talenten, verlangens en noden. Ik probeer die krachten opnieuw aan te boren. Heel veel mensen met klimaatangst voelen de noodzaak om iets te doén. Hen breng ik bijvoorbeeld in contact met de mensen achter de klimaatmars of organisaties die met transitie bezig zijn. Actie beschermt tegen pessimisme en geeft energie.’
Angst voor verandering
Ook psycholoog Stoknes raadt mensen met klimaatangst enerzijds, of apocalypsmoeheid anderzijds, aan om die gevoelens te transformeren tot actie. Zo vindt hij het bijvoorbeeld verstandig om doemdenken (wat klimaatmoeheid in de hand werkt) om te keren naar verhalen waar mensen steun in vinden. In plaats van het over rampen of kosten te hebben, is het beter om te spreken over onze gezondheid. Zeg dus niet langer: vlees eten zit er binnenkort niet meer in, maar benadruk het gezondheidsaspect van vegetarische alternatieven. Heb het niet over de offers die we moeten brengen om minder energie te verbruiken, wel over technologische opportuniteiten en nieuwe banen die dit kan opleveren. ‘Wil je verandering teweegbrengen, dan is harde confrontatie zelden productief. Elke psycholoog en therapeut weet dit’, stelt Stoknes.
‘Ik voel zelf ook vaak frustratie over de politiek die zo traag reageert’, zegt ecotherapeute Martine Capron. ‘Mijn echtgenoot is een van de klimaatwetenschappers die al dertig jaar lang enorme ongerustheid uiten over de gang van zaken. Ik begrijp de angst van mijn cliënten dus heel goed. Maar ik ken ook de angst die veel mensen voelen voor verandering, dat zit nu eenmaal in onze aard. Als de media berichten over alles wat anders moet, alle opofferingen die we moeten maken, dan begrijp ik dat dit mensen afschrikt. Maar we kunnen het ook echt niet langer ontkennen; het zal de nieuwe realiteit zijn. Op zich is dat geen slechte zaak, want het geeft duidelijkheid, van waaruit degelijke actie kan ontstaan’, zegt Capron.
Therapeuten kunnen mensen helpen om te werken aan hun angst voor de verandering. Dit gaat voor sommigen immers gepaard met gevoelens van rouw. Dat kan rouw zijn over al wat we al verwoest hebben in de natuur, over gevolgen van de klimaatverandering die nu al merkbaar zijn – zoals de opwarming van de oceanen, of over gewoontes die we niet meer zullen kunnen doen.
‘Ik vertrouw erop dat we zullen kunnen blijven doen waar we echt belang aan hechten. Maar dan moeten we wel praten over die keuzes en, zonder schuldgevoel, onze toekomst plannen’ Matthew Adams, hoogleraar psychologie
‘Veel gewoontes en pleziertjes zullen we inderdaad moeten opofferen’, gaat Capron verder. ‘Denk maar aan citytrips, of een weekje naar de zon met een lagekostenvliegtuigmaatschappij. Ik ben daar ook mee gestopt want het was niet meer compatibel met mijn engagement. Dat voelt aan als een offer, inderdaad. Maar, en dat is belangrijker, er komen echt andere fijne ontdekkingen voor in de plaats die jou helemaal in overeenstemming brengen met je innerlijke verlangen en je innerlijke vrede bevorderen. Het gevoel om niet meer “losgekoppeld” te zijn van de bredere context, is zoveel meer waard. Je ervaart een soort van volledigheid, van rechtvaardigheid ook. Dat vraagt wat werk met jezelf, ja. Al dan niet samen met een therapeut.’
Het belang van rust
Naarmate de klimaatcrisis dichterbij komt, lijkt de keuze tussen ontkenning of schuldgevoel steeds scherper te worden, schreef hoogleraar psychologie Matthew Adams onlangs in een opiniestuk op The Conversation. ‘Misschien reageer je net als ik en hecht je belang aan de klimaatverandering; je wil je correct gedragen, zonder andere levens in gevaar te brengen of huizen en habitats te beschadigen. Misschien ben je bang om na te denken over wat er al verloren is gegaan of wat er zal gebeuren als de crisis nog erger wordt. Of bang van wat er je gevraagd zal worden om op te offeren. Voeg daarbij nog wat bestaand schuldgevoel en je kan snel in de verdediging gaan, bewust of niet, en jezelf vertellen dat anderen nog meer verantwoordelijk zijn, dat we niets kunnen doen en dat alle andere mensen toch gewoon verder lijken te doen zoals ze bezig waren. Naarmate de crisis scherper wordt en de muren dichterbij komen, is de kans groot dat je die verdediging nog opvoert.’
Adams beweert niet dat hij kant-en-klare antwoorden heeft, maar hij heeft wel vertrouwen dat we manieren kunnen vinden om te blijven doen waar we echt belang aan hechten, ‘voor onszelf, elkaar, en de plekken waar we leven. Maar dan moeten we wel praten over die keuzes en, zonder schuldgevoel, onze toekomst gaan plannen.’
‘Het klopt dat we daarin allemaal een verantwoordelijkheid hebben’, zegt Capron. ‘Het geeft me veel kracht dat ik mij kan omringen met mensen die hun boosheid uiteindelijk weten om te zetten in een positief gevoel van verantwoordelijkheid en actie. Ook het jeugdige klimaatprotest vind ik een goede zaak. Je zou kunnen denken dat die kinderen eigenlijk nog te jong zijn om zich al zorgen te moeten maken. Maar het is gezond dat ze zich uiten en dat ze dat samen in groep doen. Dat het niet meerbusiness as usual kan zijn, hebben zij goed begrepen. ‘Het is wel belangrijk dat we ook af en toe nog “stop” mogen zeggen’, wil Capron nog meegeven. ‘Zeker voor mensen die heel actief zijn, is het belangrijk om een juist evenwicht te vinden tussen handelen en jezelf rust gunnen. Het is belangrijk om contact te vinden met de aarde, met de natuur, maar ook met je eigen lichaam. Soms kan klimaatactie overrompelend zijn en dan moet je voldoende zorg dragen voor jezelf. Een simpele wandeling in het bos of op het strand en genieten van al wat je ziet, zonder je zorgen te maken, moet echt nog mogelijk zijn. Dat evenwicht tussen de natuur, je omgeving en jezelf is essentieel en moet je elke dag opnieuw leren bewaken.’
