Iedereen aan de plastic detox?

Het plasticprobleem werd na een poll uitgeroepen tot het thema van Earth Day 2018, wereldwijd. Ook dichterbij wordt de overdaad aan plastic in ons milieu – en zelfs in ons lichaam – als een steeds nijpender probleem ervaren: Europa wil tegen 2030 naar recycleerbaar plastic. En in Vlaanderen zet de actie Mei Plasticvrij iedereen deze maand aan tot actie en reflectie. Hebben we ineens genoeg van al die kunststoffen?

Tekst Anne Wislez – Foto Shutterstock

‘De documentaire Plastic Planet was een slag in mijn gezicht. Ik besefte ineens dat we Russische roulette aan het spelen zijn met onze gezondheid. Daar wilde ik iets aan doen’ – Anne Drake, auteur van Ecologie op hoge hakken

Als je erop gaat letten zie je het echt overal: in speelgoed, meubels en technologie, rondom voedingswaren, meeneembestek en vliegtuigdekentjes, you name it. Plastic is deel van onze leefwereld geworden. Alsof het altijd al zo geweest is. En toch kwam de massaproductie van plastic als bijproduct van olie pas na de Tweede Wereldoorlog echt op gang. Een geweldige uitvinding die heel wat aspecten van ons leven vergemakkelijkt heeft: van het bewaren en transporteren van voedingswaren tot het ontwikkelen van medische hulpstukken én leuke gadgets voor huis en interieur. Wie kan zich nog een leven voorstellen zonder?

Toch gaan er links en rechts plotseling alarmbellen af. Zoveel plastic in de wereld, waar gaat dat heen? Vooral single use plastics beginnen ons plotseling te benauwen: al dat plastic – meestal rondom etenswaren en dranken – dat eenmalig gebruikt wordt en dan meteen weer weggegooid … Dat kan niet goed aflopen. Je koopt een cola- of waterflesje, drinkt het in enkele teugen leeg, en zwiert het alweer op de afvalberg. Dat doen we niet zo’n enkel keertje, maar elke dag weer. Met z’n zeven miljard. Oeps. ‘Sinds vorig jaar merk ik dat we niet meer om het thema heen kunnen’, signaleert Anne Drake, auteur van Doe het zelf! Ecologie op Hoge Hakken, een boek waarin ze mensen op een gezwinde manier aanzet zo afvalvrij mogelijk te leven. ‘Mocht ik mijn boek enkele jaren geleden hebben uitgegeven, had het wellicht weinig weerklank gevonden. Maar plotseling lijken we ergens collectief aan toe: aandacht voor plastic en afval is een mainstream bekommernis geworden. Je leest en hoort het overal. Ook mensen die er nooit wat over wilden weten, worden nu met de neus op de feiten gedrukt.’

Russische roulette

Wie actief is op social media werd de laatste maanden overspoeld met beklijvende filmpjes en berichten:  iedereen kent het beruchte zeepaardje-met-wattenstokje, de waterschildpadden verstrikt in een plastic ring of de maaginhoud van vissen, walvissen en vogels die meedogenloos tentoongesteld wordt. Ook de reguliere media hebben meer en meer aandacht voor de gevaren van plastic in onze omgeving. ‘Mijn man en ik werkten in een verpakkingsbedrijf voor multimedia, voor dvd’s, games, enzovoort’, vertelt Anne Drake. ‘In 2013 nam ik de reportage Plastic Planet op. Ik dacht dat het boeiend voor ons zou zijn, aangezien het over onze sector ging. Maar het was een horror-documentaire die me een slag in het gezicht bezorgde. Ik zag ineens wat plastic allemaal teweegbrengt in de wereld. Niet alleen als zwerfvuil in de natuur en in het water, met de beruchte plastic soup tot gevolg, maar ondertussen zijn plastic particles zowat overal beland, tot in onze voedselketen. Ik werd daar zo opstandig van. Dit kan niet waar zijn, dacht ik, we zijn Russische roulette aan het spelen met onze gezondheid!’

Natuurlijk heeft plastic de wereld ook veel gebracht, geen wonder dat we er zo aan verknocht zijn. Maar de voordelen van plastic zijn jammer genoeg tegelijk ook de nadelen, merkt deskundige in Innovative Waste Management Luc De Rooms op.

‘De voordelen van plastic zijn jammer genoeg tegelijk ook de nadelen: plastic is sterk, flexibel, licht, multi-inzetbaar, spotgoedkoop en zeer sterk. Het blijft eeuwen bestaan’ – Luc De Vrooms, deskundige in Innovative Waste Management

Natuurlijk heeft plastic de wereld ook veel gebracht, geen wonder dat we er zo aan verknocht zijn. Maar de voordelen van plastic zijn jammer genoeg tegelijk ook de nadelen, merkt deskundige in Innovative Waste Management Luc De Rooms op. ‘Plastic is sterk, flexibel, licht, multi-inzetbaar, en bovendien spotgoedkoop, want het is een bijproduct van de olie-industrie. Bij het ‘kraken’ van de aardolie om asfalt en brandstof te maken, ontstaat er ook nafta, waar plastic van gemaakt kan worden. Dat maakt slechts vijf procent van de olie uit, handig dus om dat nuttig te gebruiken. Mochten we geen asfalt gebruiken, geen kerosine en benzine meer willen, zou er van plastic ook geen sprake zijn, want het zou veel te duur zijn om te maken. Maar omdat we olie blijven promoten als brandstof voor auto’s, vliegtuigen, schepen … wordt plastic ook massaal geproduceerd. Alleen is het zo robuust dat het bijna eeuwig blijft bestaan; het is een kunststof en composteert niet. Het valt uiteindelijk wel uiteen in kleine deeltjes, maar die microplastics en vooral de met het oog onzichtbare nanoplastics blijven eeuwig bestaan. Of naar schatting zo’n vijfhonderd jaar, al is dat uiteraard nog niet proefondervindelijk bewezen.’

Giftiger dan we zouden willen

Dat plastic niet composteert is één ding. Even erg is dat plastic maar bruikbaar wordt door de toevoeging van allerlei additieven – weekmakers, stabilisatoren, brandvertragers, pigmenten … – die giftig blijken, zegt Luc De Vrooms. ‘We weten nu ook dat de in water zwevende plastic deeltjes om een of andere reden andere gifstoffen uit het water aantrekken: worden deze partikels dus door waterdieren opgeslorpt, dan krijgen zij hiermee nog grotere concentraties gif binnen.’ En dat gif belandt zo weer in onze voedselketen. ‘Je kan geen zeezout meer kopen waar geen plastic deeltjes in zitten’, merkt Anne Drake op. ‘Als je hoort dat in een pot mosselen van 1 kilo minstens 600 microdeeltjes plastic zitten, dan weet je genoeg.’

Bijkomende niet zo fijne ontdekking is dat deze gifstoffen ook uit de verpakkingen lekken en overgaan op de producten die met de verpakking in aanraking komen: voedsel, drank, verzorgingscrèmes … Op dit moment weet de wetenschap nog onvoldoende welke invloed dit precies heeft op onze gezondheid, maar inmiddels zijn er genoeg indicaties om te geloven dat we beter voorzichtig zijn. Zo wees een recente studie aan de universiteit van Exeter in Groot-Brittannië uit dat maar liefst 86 procent van de tieners tegenwoordig sporen van bisfenol A (BPA) in hun lichaam hebben zitten. Bisfenol A is een stof die aan plastic verpakkingen van voeding en drank wordt toegevoegd, zodat die steviger worden en niet breken als je ze laat vallen. BPA staat bekend als een hormoonverstorende stof die de vrouwelijke geslachtshormonen imiteert. Wereldwijd wordt er 3,6 miljard ton van aangemaakt. Door de plastic afvalberg gaat BPA lekken in rivieren en de bodem, en komt het via deze weg in het drinkwater en de voedselketen terecht. We worden er dus voortdurend aan blootgesteld.

‘Niet alleen vruchtbaarheidsproblemen, maar ook diabetes, obesitas, autisme en ADHD worden in verband gebracht met onveilige chemicaliën die in pesticiden en in plastics zitten’ – Petra De Sutter, vruchtbaarheidsarts

De impact van hormoonverstoorders

‘Hormoonverstoorders zijn chemische stoffen die dagelijks ons lichaam binnendringen, via onze voeding, ademhaling en alledaagse gebruiksvoorwerpen, waar ze hormonale effecten kunnen uitlokken die abnormaal en niet gewenst zijn’, zegt professor dr. Petra De Sutter, die zich als vruchtbaarheidsarts al vijftien jaar verdiept in deze problematiek. Omdat ze in haar praktijk ziet welke schade hormoonverstoorders aanbrengen (toenemende onvruchtbaarheid, misvorming van geslachtsorganen, miskramen, vroegtijdige borstontwikkeling bij meisjes, borstkanker, prostaatkanker …) kan ze als politica niet anders dan wijzen op de gevaren hiervan. ‘Ook diabetes, obesitas, autisme, een verlaagd IQ en ADHD worden in onderzoeken in verband gebracht met onveilige chemicaliën die in pesticiden en in plastics zitten en ons lichaam binnendringen’, kaart ze aan. Probleem met deze hormoonverstoorders is dat ze overal in zitten, van deodorant, elektronica en haarspray, tot plastic flessen en conservenblikken, tot zelfs in kassabonnetjes. Ze vallen dus moeilijk te reguleren.

Zes jaar nadat er een alarmerend wetenschappelijk rapport werd uitgebracht op vraag van de Europese Commissie, bestaat er nog altijd geen precieze definitie van wat hormoonverstorende stoffen nu precies zijn. Omdat algemene maatregelen uitblijven, hebben enkele landen al wetten uitgevaardigd die het gebruik van plastic enigszins reguleren. Omdat vooral ongeboren en jonge kinderen risico lopen op verstoringen is BPA in ons land sinds 2013 verboden in verpakkingen rond voeding voor kinderen jonger dan drie jaar. En in maart jongstleden stemde onze senaat over 72 wetenschappelijk onderbouwde aanbevelingen rond het gebruik en voorkomen van hormoonverstoorders. ‘Over tien jaar zal BPA waarschijnlijk verboden zijn, zoals de chemische insecticide DDT dat ondertussen is’, zegt De Sutter. Maar ze betreurt dat het tegen dan al veel schade zal hebben aangericht. ‘In mijn ideale wereld zouden producenten eerst moeten aantonen dat hun product veilig is voor ze er onze voedselverpakkingen en kinderspeelgoed uit vervaardigen, net zoals met geneesmiddelen gedaan wordt.’

What to do?

Het mag duidelijk zijn dat niemand paniek wil zaaien met de berichtgeving over plastic. Wel is de toenemende kennis die rond het thema vrijkomt een uitnodiging om beter met de groeiende problematiek om te gaan. Alleen al de niet-composteerbaarheid van plastics en de steeds groeiende plastic soep in de oceanen nopen tot een doortastende aanpak. Uit een studie (het Foresight Future of the Sea Report) uitgevoerd in opdracht van de Britse overheid blijkt dat de hoeveelheid plastic tussen 2015 en 2025 kan verdrievoudigen, als we niets ondernemen. Dringend tijd dus om iéts te doen. ‘Wat je als consument kan doen, is zoveel mogelijk onverpakte groenten en fruit kopen, en bereid en verpakt voedsel zoveel mogelijk mijden’, raadt Luc De Vrooms aan. ‘Verwarm voedsel ook niet in plastic verpakkingen in de magnetron, want dat zou het lekken van BPA in voeding stimuleren. En koop zo mogelijk verpakkingen met de indicatie BPA Free.’

 ‘Wat ik vooral wil meegeven is dat je als consument macht hebt. Als wij bijvoorbeeld massaal laten zien dat we yoghurt in glazen potjes willen, zullen producenten die plastic yoghurtpotjes echt niet meer maken’ – Anne Drake, auteur van Ecologie op hoge hakken

Anne Drake legt dan weer vooral haar hoop bij vrouwen. ’Vrouwen zijn meestal de spil van het huishouden en bepalen voor een groot deel wat er gekocht wordt. Ik krijg veel moeders en dochters en vriendinnen in mijn workshops rond afvalvrijer leven. Ze zetten elkaar aan om ermee bezig te zijn. Ik merk dat het moeilijker is om vaders en zonen mee te krijgen. Hun reactie is vaak dat het allemaal niet zo’n vaart zal lopen en dat je toch van iéts dood moet gaan. Een wat makkelijke houding, lijkt me. Dus moeten wij vrouwen het dan maar doen, he’, zegt ze laconiek. Eerste makkelijke stappen naar minder plastics zijn alvast geen plastic zakjes meer aanvaarden in de winkel, met je eigen potjes en bokaaltjes naar de plaatselijke winkels gaan, herbruikbare katoenen zakjes gebruiken voor groenten en fruit in de supermarkt, je eigen herbruikbare drinkfles kopen en kraantjeswater tappen en je aankopen eenmaal per week bewust organiseren in plaats van impulsaankopen te doen. ‘Begin met iets kleins en als je je dat eigen hebt gemaakt, ga je over naar het volgende’, raadt ze aan.

De handen in elkaar

Uiteraard vraagt het oplossen van het plasticprobleem niet enkel individuele inspanningen, maar is het ook belangrijk dat verpakkingsbedrijven, afvalmaatschappijen, warenhuizen en winkels mee aan de kar trekken. Om die partijen een stuk onder druk te zetten, zetten de internationale Plastic Attack-acties klanten aan om aan de kassa de plasticverpakking van hun waren te halen en aan het betreffende warenhuis terug te geven. Gelukkig blijken ook warenhuizen zich steeds bewuster te worden van het probleem en ook al is het plasticdilemma in de praktijk ingewikkelder dan een doorsnee klant zich kan inbeelden (wat de voetafdruk verlaagt op het ene domein, verhoogt het soms op het andere), toch signaleren ze één voor één initiatieven om tegemoet te komen aan deze groeiende eis.

‘Consumenten zeggen steeds vaker dat ze duurzaam willen kopen, dat is een trend’, bevestig Philippe Weiler, coördinator duurzaamheidsstrategie bij Lidl België-Luxemburg. ‘Alleen gebeurt de vertaalslag naar werkelijke gedragsverandering toe vandaag nog niet. Als je moet kiezen tussen fairtrade bananen van 1,8 euro per kilo of niet-duurzame bananen van 0,99 euro per kilo, kiezen de meeste mensen nog het laatste. Zeker de mensen die kopen bij een van de vijf grootste retailers, zoals Colruyt, Delhaize of Lidl.’

Weiler is bio-ingenieur met jarenlange ervaring in de ngo-sector, waaronder WWF. Al die tijd zat hij aan de andere kant van de onderhandelingstafel. Nu gaat hij graag de uitdaging aan om, ditmaal vanuit de kant van een bedrijf, na te gaan wat hij daadwerkelijk aan de milieuproblematiek kan doen. ‘Wij willen klanten in onze winkels het leven makkelijker maken, zodat ze snel hun boodschappen kunnen doen zonder keuzestress. Dat doen we door vanaf nu al onze productente verduurzamen: zo moet een klant uiteindelijk niet meer kiezen tussen duurzame en niet-duurzame vis; wij bieden alleen die vis die beantwoordt aan de MSC- en ASC-kwaliteitslabels.’ Op dit moment zijn alle bananen, vis en chocolade bij Lidl al duurzaam – tot de chocoladesnippers in de muesli toe. Tegen eind 2018 moet alle thee duurzaam zijn, en zo gaan ze geleidelijk aan verder met het hele eigen assortiment.

Mooi, maar dat verlost ons nog niet van het plastic. Philippe Weiler maakt ons erop attent dat plastic nuttig is om producten te beschermen en hun houdbaarheid te verlengen, waardoor er minder bederf en verspilling is. Een belangrijk gegeven voor producten die niet in onze achtertuin vervaardigd worden en dus gekoeld en vervoerd moeten worden, wat voor de meeste producten in warenhuizen geldt. ‘Als je zeg maar een halve komkommer weggooit, weegt dat qua voetafdruk op dit moment nog steeds zwaarder door op de planeet dan de productie van het plastic hoesje eromheen. Koop je bewust niet-verpakte verse goederen – wat zeker goed is op zich – zorg er dan zeker voor dat je geen voedsel weggooit. Anders denk je goed te doen voor het milieu, maar doe je het eigenlijk niet’, zegt hij.

‘Geen enkele oplossing om het huidige plasticprobleem op te lossen mag een excuus zijn om maar vrolijk plastic te blijven produceren’ – Luc De Rooms, deskundige in Innovative Waste Management 

Veel kleine inspanningen maken een groot

Nog beter is om groenten uit je tuin of van de plaatselijke boer te kopen, die geen plastic hoesje nodig hebben als bescherming en qua bescherming en vervoer een kleine voetafdruk hebben. Dan hoeven we ons ook niet te bekommeren om om de after-lifevan dat stukje beschermend plastic. Want het is vooral dat wat ons zorgen baart. Hoe nuttig plastic in onze huidige manier van leven en produceren ook mag zijn, we raken er niet vanaf. Elk stukje plastic dat ooit vervaardigd is, bestaat vandaag nog steeds.

Het wordt dus zaak om zo weinig mogelijk nieuw plastic te creëren en het bestaande plastic zo slim mogelijk te verwerken. ‘Bij elke oplossing die geopperd wordt om het plastic aan te pakken, willen we (vaak onbewust) maar al te graag geloven dat er voor plastic uiteindelijk wel een oplossing komt of dat het allemaal toch niet zo’n vaart zal lopen’, merkt Luc De Rooms nog bezorgd op. ‘Dat is begrijpelijk, maar geen enkele oplossing om het huidige plasticprobleem op te lossen mag een excuus zijn om maar vrolijk plastic te blijven produceren.’

Deze maand maakt de actie Mei Plasticvrij iedereen in Vlaanderen alleszins bewust van dit gegeven en zet iedereen aan om hierin zijn of haar stukje verantwoordelijkheid op te nemen. Niemand wordt met de vinger gewezen en elke oprechte inspanning wordt toegejuicht. Klein of groot. Anne Drakes gezin vulde vroeger om de twee weken een grijze afvalcontainer, nu slechts twee op een jaar. ‘Pas op, dat is langzaam aan gegroeid’, geeft ze nog mee. ‘Ik ben een mens van vlees en bloed, van deze tijd, met een job, en kinderen, en ik maak ook nog uitschuivers. Maar ik doe wat ik kan. Bovendien heb je de steun van je gezin nodig om dit waar te kunnen maken. Ook mijn kinderen hebben de documentaire Plastic Planetgezien, dus ook zij zijn gemotiveerd om er iets aan te doen. Wat ik vooral wil meegeven, is dat je als consument macht hebt. Als wij bijvoorbeeld massaal laten zien dat we yoghurt in glazen potjes willen, zullen producenten die plastic yoghurtpotjes echt niet meer maken.’

Meer lezen: Doe het zelf! Ecologie op hoge hakken, Anne Drake (Manteau, 2017), www.annedrake.be

Voor heel wat concrete plasticvrije tips, en extra motivatie om deze maand met z’n allen verpakkingsvrijer aan de slag te gaan, surf naar: www.meiplasticvrij.be > meer info