Als spoedarts redt hij levens. Niet enkel van mensen uit een ongeluk, ook sociale ellende doet mensen op zijn dienst belanden. ‘De spoedafdeling is een weerspiegeling van de maatschappij. Daarom trek ik aan de alarmbel. Als arts vind ik die signaalfunctie mijn morele plicht.’ Om zijn woorden kracht bij te zetten schreef hij een boek: Jij bent, dus ik ben. Wij waren, een paar uur lang.
Tekst: Sigyn Elst – Foto’s: Marleen Daniëls
‘We zijn vergeten dat verbondenheid ook vandaag meer dan ooit ons fundament is. Neem ons dat niet af, want dan is al de rest waardeloos.’
‘Mochten politici en beleidmakers toch maar eens wat meer luisteren naar welzijnswerkers en artsen die elke dag te maken krijgen met mensen die zodanig getroffen worden door wat er misloopt in de samenleving, dat er iets breekt en ze niet meer kunnen’, zegt Alain Mahjoub als we na een gesprek van anderhalf uur beseffen dat we nog uren zouden kunnen doorgaan. Dat heeft er onder meer mee te maken dat Mahjoub met Jij bent, dus ik ben niet zomaar een boek heeft geschreven dat oproept tot vertraging en meer verbondenheid. Het is een maatschappijkritische tekst die wil doorgronden waar het fout ging, zonder ook te vergeten waar de vooruitgang wel goed werk heeft geleverd. ‘Ik vind dat ik als arts een signaalfunctie heb. Mijn boek is een vertrekpunt. Ik koester de ambitie om hiermee de aandacht te krijgen van economen, werkgevers en beleidsmensen. Want hoe leuk yoga en mindfulness ook zijn, we kunnen niet enkel van het individu zelf verwachten om manieren in te bouwen om het leven draaglijker te maken. Er is verandering nodig en die moet ook van hogerop komen.’
In jouw boek vertel je dat je op de spoedafdeling van het ziekenhuis vaak te maken krijgt met mensen die zich eenzaam voelen.
Alain Mahjoub: ‘Ik zie veel sociale ellende. Wat er aan patiënten via de spoed binnenkomt, is een weerspiegeling van de samenleving. Enerzijds zijn er de accidenten, maar evengoed zijn dat mensen die eronderdoor gaan door een sociale problematiek. Als je dan als arts doorvraagt, of extra aandacht geeft aan wat er achter de klacht zit, zie je vaak meer dan fysieke problemen. Zo was er bijvoorbeeld een manager die bij ons binnenkwam met hyperventilatie, pijn en druk op de borst, kortom alle symptomen van een hartinfarct. Dat bleek uiteindelijk een burn-out te zijn. Burn-out is een groot maatschappelijk probleem maar dat geldt ook voor eenzaamheid. In Vlaanderen voelt 46 procent zich vaak eenzaam. Logisch dus dat dit ook op de spoed en tijdens MUG-interventies zichtbaar is.’
Die eenzaamheid heeft volgens jou vooral te maken met een gebrek aan echte verbondenheid.
AM: ‘Sinds Aristoteles weten we dat wij fundamenteel sociale wezens zijn. Ikzelf heb als jongere ook af en toe sterke gevoelens van eenzaamheid ervaren. Mijn mama was emotioneel niet altijd voldoende aanwezig. Ik was heel gevoelig en had daar meer nood aan. De pijn van de eenzaamheid heb ik kunnen verlichten door er op een betekenisvolle manier mee om te gaan, dat wil zeggen dat ik op zoek ben gegaan naar wat eenzaamheid juist is, me heb afgevraagd wat mensen gelukkig maakt en wat niet, welke soort samenlevingen meer vatbaar zijn voor eenzaamheid. Met die vragen was ik al vroeg begaan en zo zag ik bijvoorbeeld grote verschillen tussen de Vlaamse en de Marokkaanse cultuur. Ik ben Vlaams opgevoed maar toen ik jong was gingen we elke zomer op bezoek bij de familie van mijn vader in Tanger in Marokko. Ik had dus de luxe om elk jaar ondergedompeld te worden in een totaal andere cultuur.’
‘Hoe leuk yoga en mindfulness ook zijn, we kunnen niet enkel van het individu zelf verwachten om zijn leven draaglijker te maken. Er is verandering nodig en die moet ook van hogerop komen’
Je noemt dat een luxe. Sommigen zouden dat misschien eerder verwarrend vinden?
AM: ‘Ik ben altijd een kind geweest dat rationeel nadacht over alles wat me overkwam. Ik besefte dus dat dit mij als mens enorm kon verrijken. Die warme, zachte, trage Marokkaanse cultuur was helemaal anders dan wat ik gewoon was in Antwerpen. Ook al was ik nog jong, ik voelde ergens al wel aan dat dit materiaal was om over na te denken. Mijn nieuwsgierigheid was gewekt.’
Wij denken soms dat het Vlaanderen van veertig jaar geleden ook trager en warmer was. Maar jij merkte toen al verschillen tussen beide culturen?
AM: ‘Zeker wel. De tafels in de huizen van mijn Marokkaanse familie waren altijd gedekt en voorzien van voldoende eten alsof er constant bezoek werd verwacht, de deuren stonden altijd op een kier, je kon er altijd aanwaaien. Vooral dat was heel anders dan in Vlaanderen. Wat ik me ook nog herinner is dat de mensen in Tanger je nog echt aankeken. Soms had ik het gevoel dat ze me met hun blikken konden doorgronden. Ik was dat niet gewoon, voelde me daar soms zelfs ongemakkelijk bij.’
Je bent medicijnen gaan studeren omdat je intelligent was en dat in de lijn van de verwachtingen lag. Pas na een tijd vroeg je jezelf af of het ook jouw eigen, bewuste keuze was.
AM: ‘Ik ging ervan uit dat wat ik toen dacht ook echt mijn gedachten waren. Maar wat ik dacht, bleek voor een groot deel ingegeven door de verwachtingen van mijn omgeving. Toen ik in het derde jaar geneeskunde zat, kwam pas dat besef: was dit wel mijn keuze? Dat was confronterend omdat je plots inziet dat een deel van je denken ook niet helemaal van jou is. Ik vond in die periode een letterbord terug dat ik ooit had gekregen tijdens het lentefeest van de vrijzinnige jeugd. Daar stond op: ‘Leer zelf kiezen wat goed, waar, schoon voor jou is’. Ik heb toen beseft dat wat je doet, niet per se is wat je zelf wil. Wat je wil, kom je pas te weten door stil te staan. Zo was ik eigenlijk altijd geïnteresseerd in humane wetenschappen, psychologie, sociologie, filosofie. Gelukkig was er verwantschap met de geneeskunde die tenslotte een gezonde geest in een gezond lichaam voorschrijft, dus heb ik mijn studies wel voortgezet. Maar toen al sprak ik met mezelf af dat er altijd voldoende plaats moest zijn om naast het vak van arts ook met mijn andere passie bezig te kunnen zijn.
Vandaag combineer ik daarom een baan als arts met die van psychotherapeut. Het is mijn manier om in lijn te leven met wat ik voel dat ik echt wil. Ik ben daarvoor eerst door een proces moeten gaan, maar daarna werd het heel helder dat er geen andere manier was.’
‘De release van de iPhone in 2007 heeft de statistieken rond welzijn bij jongeren grondig gewijzigd. Suïcide gaat omhoog, depressie stijgt, het gevoel van sociale isolatie: torenhoog. Dat verschil is echt heel straf’
Doen jouw kinderen het goed op school?
AM: ‘Heel goed, ja.’
Hoe probeer je als vader zelf de balans te vinden tussen hen aansporen om hun capaciteiten ten volle te benutten en hen anderzijds niet te belasten met jouw eigen hoop en verwachtingen?
AM: ‘Dat is een moeilijk evenwicht en ik zie in dat dat als ouder een enorme valkuil kan zijn. (Denkt even na) Wat ik vooral zal doen is proberen aanvoelen waarin zij geïnteresseerd zijn, wat zij leuk en belangrijk vinden. Daar wil ik gewoon naar kijken, ongeacht hun capaciteiten. Ik heb voor mezelf geleerd dat die innerlijke stem zo belangrijk is voor je geluk. Ik zie veel ouders die schrik hebben dat hun kinderen kansen laten liggen als ze niet alles eruit halen wat erin zit. Ik weet dat als je dicht bij jezelf blijft, je je weg zal vinden, los van status, carrière, geld of ander materiële dingen.’
Je zei daarnet dat je het feest van de vrijzinnige jeugd hebt meegedaan. Was dat evident als half-Marokkaan?
AM: ‘Voor mij was dat evident. Mijn vader is naar België gekomen en heeft zich geassimileerd. We aten thuis varkensvlees en er werd ook alcohol gedronken. Zijn familie heeft hem daar nooit op aangesproken want ze woonden zelf grotendeels nog in Marokko en zij waren moderne, progressieve denkers. Tanger had wat dat betreft een stapje voor omwille van het internationale karakter van die stad. Het was dus ook geen punt dat ik op school zedenleer volgde. In de laatste graad van het middelbaar kwam de leerkracht islamitische godsdienst naar mij en vroeg of ik niet in zijn klas wilde komen zitten want hij dreigde te weinig leerlingen te hebben dat jaar. Ik heb me door hem laten overhalen, eerst behoorlijk kritisch en tegen mijn zin. Maar achteraf gezien was ik blij. Het was mijn eerste echte contact met de islam en ook die kennis bleek een verrijking.’
Terug naar het thema van je boek: een goed leven kan pas beginnen bij verbondenheid. Die verbinding wordt volgens jou vandaag enorm in de weg gestaan door de digitale connectie.
AM: ‘Je kan de digitale ontwikkeling niet tegenhouden en dat moet ook niet, maar het is belangrijk om de nadelen ervan goed in te zien. Mijn zoon speelde vroeger tijdens onze vakanties in Frankrijk heel leuk met een jongetje daar. Deze zomer was dat voor de eerste keer anders omdat die jongen constant op een schermpje zat te kijken. Ik heb mijn zoon uitgelegd hoe belangrijk het is om op tijd en stond je smartphone of Playstation even opzij te leggen. De schermtijd neemt onherroepelijk tijd weg van de echte interactie. Dat besef is belangrijk om aan kinderen mee te geven.
De release van de iPhone in 2007 heeft de statistieken rond welzijn bij jongeren grondig gewijzigd, je moet die maar eens bekijken, dat is heel, heel straf. Suïcide gaat omhoog, depressie stijgt, het gevoel van sociale isolatie: torenhoog. Dat alles maant ons aan om dringend een manier te vinden om onze kinderen met digitale media te leren omgaan. Uit onderzoek blijkt ook dat sociale vaardigheden afnemen. Kinderen tussen acht en twaalf weten niet meer hoe ze vriendjes moeten maken. Wat wil je, de digitale media zijn zo verleidelijk. Die zijn ontwikkeld door de knapste koppen ter wereld en hebben maar één doel, je zo lang mogelijk aan het scherm gekluisterd houden. Ze zijn daar heel bedreven in en wij zijn natuurlijk ook maar mensen met driften en behoeften. Wij tuimelen daar zo in, tenzij je echt aangeleerd krijgt om er bewust mee om te gaan, net zoals je mensen moet leren om bewust om te gaan met eten. Dat is volgens mij een belangrijke taak voor het onderwijs. We zullen echt moeten investeren in wat Mieke Van Hecke zegt: learn to be, learn to live together.’
‘Het systeem is dus niet voor iedereen rechtvaardig en dat is voldoende reden om het te herbekijken. Bovendien is de welvaart gestegen, maar niet het welzijn. Dat zie ik elke dag’
Individualisme, neoliberalisme, multinationals, het dominante economische discours: van de moderne samenleving heb je geen al te hoge dunk, blijkt uit jouw boek.
AM: ‘Er zit in al die zaken een vorm van egoïsme en vaak ook heel wat cynisme vervat. En als je kijkt naar wat mensen gelukkig maakt, is het allesbehalve dat. Uit de verlichting is wat mij betreft heel veel goeds voortgekomen voor de wereld, maar in het principe van de vrijemarkteconomie zat volgens mij van bij het begin een constructiefout. Die is te eenzijdig gericht op egoïsme terwijl altruïsme ook een volwaardige plaats zou moeten krijgen in economische theorieën. Trouwens, de radicale verlichtingsfilosofen hadden daar toen al kritiek op. Uiteraard ben ik niet naïef en zie ik ook dat de welvaart voor velen verbeterd is, maar veel anderen hebben het ook moeilijk. Het systeem is dus niet voor iedereen rechtvaardig en dat is voldoende reden om het te herbekijken. Bovendien is de welvaart gestegen, maar niet het welzijn. Dat zie ik elke dag.
De moderne samenleving is nog maar tweehonderd jaar oud maar er is tegelijk zo veel veranderd, dat we er genetisch zelfs niet voor zijn aangepast om daarmee om te kunnen. Mijn voorstel is om een aantal zaken aan te passen die de verbondenheid weer toelaten: cohousingprojecten, meer parkjes en ontmoetingsplaatsen. Wij hebben concrete contacten absoluut nodig als mens. Het is de essentie van het leven, en tegelijk is het ook heel gemakkelijk om eraan voorbij te gaan als de hectiek van het leven een loopje met je neemt.’
Veel mensen koesteren de ultieme droom van een steeds evoluerende carrière, georkestreerde naschoolse kinderopvang, welverdiende vliegvakantie en praktische maaltijdoplossingen. Eens je in die ratrace zit, is eruit stappen niet eenvoudig.
AM: ‘Het is heel normaal dat je meegaat in die stroom. Iedereen doet het, denken velen, en daardoor voelt het juist aan. Maar net dat is een valkuil. Wat kan helpen is afstand nemen en proberen aan te voelen wat jij echt wil. Actief, bewust en eerlijk daarover nadenken, samen met een partner, is een belangrijke stap. Vaak wordt die niet gemaakt omdat je zo bezig bent met je leven dat je geen tijd neemt om dat proces van reflectie op te starten. Als je echter aanvoelt dat het je te veel wordt en je de zin van je drukke leven in vraag stelt, betekent het pure winst om die denkoefening te doen.’
Wat maakt mensen gelukkig?
AM: ‘Ik denk dat het vooral belangrijk is om dicht bij jezelf te blijven maar ook om kritisch, eerlijk en met moed te durven kijken naar je eigen situatie, naar je eigen cultuur. Wat helpt je vooruit, wat niet? Neem de tijd om achterover te leunen en dat in vraag te stellen. Wat mensen zich niet realiseren, is hoe snel het leven voorbij kan zijn, hoe onvoorspelbaar het soms uit de hoek komt. Het is nodig om stil te staan bij de kwaliteit ervan. Daarom is het ook belangrijk om soms op te staan tegen onrecht. Dat gebeurt zo weinig, maar wij onderschatten onze invloed, als consument bijvoorbeeld. Het geval met Starbucks in Engeland is een zeldzaam voorbeeld. Toen bleek dat Starbucks geen belastingen betaalde en de rechter uitviel dat ze wel de Engelse wegen en alle infrastructuur gebruiken, maar geen cent van hun opbrengsten inbrachten, zijn de consumenten van Starbucks met een boycot begonnen. Het was snel gedaan. De CEObood op televisie zijn verontschuldigingen aan en beloofde eerlijke belastingen. Deze miljardenbedrijven hebben de middelen om de allerbeste accountants aan te trekken. Die vinden altijd achterpoortjes, tenzij wij zelf het heft in handen nemen.’
Hoe komt het dat mensen die macht zo weinig gebruiken? We zijn vaak heel gelaten.
AM: ‘Als je kijkt naar hoe mensen boksen om te overleven, is dat niet verwonderlijk. Als je de brandjes thuis nog niet kan blussen, waar wil je dan dat ze de moed halen om aan het grotere geheel te beginnen? Net daarom pleit ik heel erg voor vertraging, het is de weg naar meer bewustzijn en naar meer samenzijn. Door de verregaande individualisering zitten we allemaal op ons eiland te knokken terwijl altruïsme en elkaar helpen eeuwenlang noodzakelijk zijn geweest voor ons voortbestaan. We zijn vergeten dat verbondenheid ook vandaag meer dan ooit ons fundament is. Neem ons dat niet af, want dan is al de rest waardeloos.’
Meer lezen?
Jij bent, dus ik ben, het goede leven begint bij verbondenheid, Alain Mahjoub (Polis, 2019)
