Neurologisch onderzoek brengt steeds duidelijker aan het licht wat permanente stress met onze hersenen en dus ons algemeen functioneren doet. Hoe beter we dat mechanisme doorgronden, hoe doeltreffender we kwetsbaarheid kunnen aanpakken, zegt Michael Portzky, neuropsycholoog en auteur van Veerkracht.
Tekst: Anne Wislez – Beeld: Shutterstock
‘Als je geen zes maanden à een jaar neemt om te herstellen van overmatige stress, creëer je gegarandeerd herval’
We weten al veel langer dat mensen die onder stress staan fysiologisch in een staat van paraatheid worden gezet, klaar voor een fight of flight-reactie. Een reactie die permanent in gang wordt gehouden als de stress aanhoudt. Maar wat we nog niet wisten, is wat zo’n permanente staat van paraatheid in de hersenen precies aanricht. ‘Onder de microscoop kunnen we letterlijk waarnemen hoe bij mensen die te lang en te veel blootgesteld zijn aan stress, de hersencellen aangevallen worden en de dendrieten verschrompelen. Dendrieten zijn uitlopers van de zenuwcel die informatie moeten doorsluizen naar andere zenuwcellen’, zegt neuropsycholoog Michael Portzky. ‘Jarenlange stress kan potentieel miljarden dendrieten aantasten. Zelfs op een CT-scan kunnen we weefselverlies waarnemen. Dat verklaart ook de klinische depressie, en door deze ontdekkingen zijn we ook geneigd om burn-out als een voorstadium te zien daarvan.’
Zegt dit ook iets over onze veerkracht?
Michael Portzky: ‘Niet iedereen is even veerkrachtig. Mensen bij wie een lagere veerkracht gemeten wordt, hebben doorgaans een brein dat zich sneller bedreigd voelt en dat daardoor sneller in een fight or flight-reactie gaat. Dat betekent concreet dat deze mensen zich sneller dan anderen aanpassen aan hun omgeving, zodat ze beter met een bedreiging kunnen omgaan. Evolutionair gezien is dat fantastisch, maar het nadeel is dat het reactiesysteem van de hersenen nooit bedoeld was om continu actief te zijn. Daardoor zullen ze er vroeg of laat een kostprijs voor moeten betalen.
Die alertheid voor stress wordt ook doorgegeven. Studies geven nu zelfs al aan dat een trauma dat aan een proefdier aangericht wordt, tot in de 14de generatie daarna nog angstreflexen teweegbrengt. Dat kan verklaren waarom de kinderen van Holocaust-overlevenden bijvoorbeeld een veel grotere waakzaamheid vertonen voor gevaar.’
Je veerkracht kan dus al heel vroeg in je leven gehypothekeerd worden?
MP: ‘Ja, sommige mensen hebben genetisch al een triest cadeautje meegekregen. Maar ook trauma in de jonge jaren kan letsels achterlaten. We weten inmiddels door onderzoek dat stresssituaties hersenen al op zeer jonge leeftijd in stress-modus kunnen zetten, met alle gevolgen van dien. Een babybreintje doet al vroeg een soort van taxatie: ben ik hier veilig of niet? Het past zich vanaf het begin aan, zodat het in de wereld waarin het zal opgroeien zoveel mogelijk overlevingskansen heeft. Twee factoren die een kalmerend effect op het kinderbreintje hebben en dus een grote rol spelen in de ontwikkeling van veerkracht, zijn de geur van de moeder, en de aanraking. De oxytocine die daarbij vrijkomt zorgt voor stressreductie. Zelfs de DSM5, het standaardboek over psychische stoornissen, geeft in zijn voorwoord mee dat kwetsbaarheid zich al vroeg in het leven laat merken en meten.’
Kan er een link gelegd worden met hoogsensitiviteit?
MP: ‘Sommige mensen worden inderdaad als hoogsensitief bestempeld, maar neurologisch gaat het eigenlijk om een brein dat meegekregen heeft dat het de omgeving in de gaten moet houden. De zintuigen registreren zeer scherp wat er rondom gebeurt. Hoogsensitiviteit mag daarom niet geromantiseerd worden, wat wel eens gebeurt. Het is geen pretje om hoogsensitief te zijn in een wereld met zoveel prikkels. Want die cortisolreactie schiet in gang voor een simpele file of de zoveelste mail die binnenkomt … Je kan HSP als een gift bestempelen, maar veel mensen ervaren het als een grote last. Al moet je natuurlijk inzetten om er toch het beste van te maken.’
‘Twee factoren die een kalmerend effect op het kinderbreintje hebben en dus een grote rol spelen in de ontwikkeling van veerkracht, zijn de geur van de moeder en de aanraking’
Hoe kan je aantasting van dendrieten het best aanpakken?
MP: ‘De beste manier om zoveel mogelijk verbindingen tussen hersencellen te kweken blijkt de combinatie van intellectuele activiteit (lezen, studeren, sudoku’s …) en gewichtstraining. Waarom?
Stress heeft zoals we zeiden veel te maken met ons overlevingssysteem, het fight or flight-systeem: na het vluchten of vechten moest het lichaam hersteld kunnen worden. Door te trainen met gewichten hebben we microscopische schade aan de spier aangericht, waardoor een verhoogd aantal skeletspiereiwitten in het bloed zitten en daar reageren de hersenen op, alsof je gevochten of gelopen hebt. Ze zullen daarbij het IGF1-hormoon, een insulineachtig groeihormoon, vrijgeven waardoor niet enkel de spieren beter herstellen, maar ook de hersenen. Je kan daardoor meer nieuwe verbindingen aankweken.’
Dit vraagt een voldoende lang herstel?
MP: ‘Klopt. Als je niet voldoende tijd hebt genomen om die dendrieten microscopisch te laten herstellen, zeg maar doorgaans minstens zes maanden à één jaar, dan creëer je bijna gegarandeerd herval. Wat zeer zwaar is om te incasseren, zeker voor de persoon zelf. Natuurlijk kost iemand die ziek is geld, maar vanuit dat standpunt zijn we geneigd te kortzichtig naar de uitvalproblematiek te kijken. Jammer, want alle studies, zelfs die van UNIZO, tonen aan dat alles wat je investeert in preventie zich achteraf door kostenvermindering dubbel en dik terugbetaalt. Door iemand in herval te duwen, creëer je op langere termijn nog meer kosten.’
Je waarschuwt ook voor standaardremedies als yoga en mindfulness.
MP: ‘Sommige mensen zijn echt kwetsbaarder dan andere. We moeten daarom opletten met standaarddiagnoses en standaardoplossingen, want die zijn er niet. Mindfulness of yoga is niet zomaar een oplossing voor iedereen. Je moet in de juiste state of mind zijn om daar iets aan te hebben. Bij de adviezen die je mensen geeft, moet je rekening houden met de problematiek én de staat waarin de mensen zich bevinden en dat wordt te weinig gedaan. Je kan bijvoorbeeld bij overmatig piekeren soms meer geholpen worden door zeg maar een uurtje aan boxen of carting voor beginners doen, dan op een yogamat te gaan zitten. Elke mens en elke situatie is anders.’
Meer lezen?
Veerkracht, onze natuurlijke weerstand tegen een leven vol stress, Michael Portzky (Witsand uitgevers, 2015). En: Jongerenveerkracht, over de zaadjes van het verschil tussen leiden en lijden, Michael Portzky (Witsand uitgevers, oktober 2018)
Test jezelf!
Michael Portzky is ook de auteur van de meest gebruikte Nederlandstalige vragenlijsten en meetschalen voor veerkracht: VK+ en P3. Wil je zelf je veerkracht testen? Ga dan naar www.fitinjehoofd.be, de website van het Vlaams Instituut Gezond Leven.
In het najaar verschijnt van zijn hand een specifieke vragenlijst voor veerkracht bij jongeren (12-14 en 15-18), onder meer op www.awel.be en www.noknok.be
