#WeToo, 3 maanden later

LEES ONS VOLLEDIGE DOSSIER OVER DIT THEMA IN DE NIEUWE PSYCHOLOGIES
VANAF 2 FEBRUARI IN DE WINKEL

Drie maanden is het nu ongeveer geleden dat actrice Alyssa Milano, naar aanleiding van de Weinstein-affaire, met de hashtag #MeToo een lawine aan reacties veroorzaakte rond het thema grensoverschrijdend gedrag. Midden in een storm van emoties is het moeilijk helder denken, maar nu het vuur wat geluwd is, vragen wij ons af hoe het nu moet. Wat hebben we van dit alles geleerd? En wat is nu de volgende stap?

Tekst Anne Wislez – Beeld Shutterstock

‘Los van de ernst van de feiten gaat het in alle #MeToo-verhalen bijna altijd over macht. We moeten blootleggen hoe zulke machtsmechanismes ontstaan’ – Bieke Purnelle, directrice RoSa vzw

Niet alle thema’s die de media overspoelen zijn het maanden later waard om weer op te rakelen, maar sommige gegevens zijn zo belangrijk dat het ons juist essentieel lijkt om na de storm rustig te bekijken hoe het nu verder moet. Omdat het thema ons allemaal aanbelangt, en wel elke dag. Zowel in intieme kring als in the big world out there, op het werk, in verenigingen, cafés of uitgaansplekken, of waar mensen andere mensen ook ontmoeten. Onze seksuele integriteit is ons, als man en als vrouw, ontzettend veel waard en als we daarin geraakt worden, is dat nooit ‘een akkefietje’. Het raakt altijd aan een essentie en heeft altijd impact. Hoe banaal er soms ook over seks wordt gesproken, seksualiteit raakt het diepst van het menselijk wezen, in zijn gevoel van zelfwaarde, van zelfexpressie, van zich vrij, spontaan en creatief te mogen uiten als man, vrouw, x en alles daartussenin. Om die redenen lijkt het ons geen overbodige luxe om ons luidop en herhaaldelijk af te vragen hoe we willen omgaan met die seksuele integriteit, met het plezier, de verbinding en de levenskracht die seksualiteit ons geeft, en met de grenzen die bepalen wie met jou op dat gebied in interactie mag komen. En onder welke omstandigheden.

Seks als wapen

Dat er op seksueel vlak tussen mannen en vrouwen niet alleen mooie dingen gebeuren, maar ook veel pijnlijke tot mensonterende, is geweten. Overal waar sprake kan zijn van macht – thuis, op het werk, in de politiek, de samenleving, in oorlogssituaties – kan seks ingezet worden als wapen. Zowel door de man als door de vrouw. De vrouw kan omwille van haar eigen motieven haar seksuele troeven gebruiken om te bereiken wat zij wil, en de man kan zich aan de vrouw opdringen vanuit eigen gewin. Of het nu aangedreven wordt door drift, macht of strategie, seks inzetten als wapen werkt. Precies omdat bij het schenden van seksuele integriteit zelden enkel een vernislaagje aangeraakt wordt, maar letterlijk en figuurlijk doorgeboord wordt naar diepere lagen van ons zijn. Ook al kan misbruik bij en door alle geslachten plaatsvinden, toch wordt er bij seksueel misbruik of seksueel ongewenst gedrag meestal gerefereerd naar mannen als daders en vrouwen als slachtoffers. En het is die wanverhouding die de afgelopen maanden in de media stevig aangepakt werd.

Onderzoekers van feministische stromen en genderissues zullen zeggen dat de beweging om deze wantoestanden aan te kaarten al lang leeft, en dat er al een hele tijd ‘golven’ zijn van onthullingen. Over incest in gezinnen. Over seksueel misbruik in de kerk. Over interrelationeel geweld. Over ongewenste intimiteiten op het werk. In 2012 was er de documentaire Femme de la rue van Sofie Peeters die heel wat losweekte, sinds 2014 brengt de website SASSY (Sharing Academic Sexism Stories with You) de graad van seksisme in de universiteiten aan het licht… Het is niet nieuw om dit thema aan de kaak te stellen, in al zijn gradaties. En gelukkig maar. Rome werd ook niet in één dag gebouwd.

Toch kan je er niet omheen dat er de laatste maanden een soort van vulkaanuitbarsting heeft plaatsgevonden, waarbij de pijn veroorzaakt door seksuele intimidatie en aanverwanten in grote gulpen de media in stroomde. Onder de hashtag #MeToo leek iedereen zich geroepen te voelen om zijn of haar pijnen, frustraties, vragen of meningen rond seksueel onaanvaardbaar gedrag te uiten. Een eruptie die nog aan het nasmeulen is en waarvan je te allen tijde nog naschokken mag verwachten. Zo gaat dat met grote vulkanen.

‘Wat als een choreograaf jonge danseressen vraagt om naakt auditie te doen? Is dat juridisch strafbaar? Nee. Maar is het oké? We moeten ons afvragen hoe we met elkaar als mannen en vrouwen willen omgaan’ – Bieke Purnelle, directrice RoSa vzw

Het momentum grijpen

Nu weken later het stof wat is gezakt en de gemoederen wat bedaard, is er rust, tijd en sereniteit om ons af te vragen: wat is er nu eigenlijk gebeurd en wat gaan we daarmee doen? Vlaams minister van Onderwijs Hilde Crevits liet in een duidingsprogramma weten dat het belangrijk is dat het thema van grensoverschrijdend gedrag eindelijk ter sprake komt en dat we het momentum moeten aangrijpen om duidelijke afspraken te maken. Elke hogeschool en universiteit in Vlaanderen heeft al een vertrouwenspersoon, maar in de procedures hoe je tewerk moet gaan bij een situatie van grensoverschrijdend gedrag moet helderheid en transparantie komen, zegt Crevits. ‘Mensen moeten de zekerheid krijgen dat ze met hun verhalen terechtkunnen bij iemand, dat er met hun informatie iets gedaan wordt, dat die informatie niet misbruikt zal worden en het geen impact zal hebben op hun resultaten of verdere carrière’, aldus de minister. Ook minister van Cultuur, Jeugd en Media Sven Gatz wil onderzoeken of er in de cultuursector behoefte is aan gespecialiseerde meldpunten voor seksuele intimidatie en geweld.

‘#MeToo heeft zeker iets wakker geschud, het is niet zomaar een opstootje dat weer zal gaan liggen’, bevestigt Bieke Purnelle, directrice van RoSa vzw, kenniscentrum voor gender en feminisme. ‘Er is sprake van een zekere morele shock, waardoor verschillende partijen beseffen dat er stappen gezet moeten worden. Maar wat me opvalt is dat er in die stappen meteen wordt ingezet op meldpunten, procedures, sanctionering… Natuurlijk belangrijk op zich, maar als je moet gaan melden en sanctioneren, ben je al te laat. Wat ik mis in het debat is preventie: hoe gaan we ervoor zorgen dat dit soort gedrag niet langer zulke proporties aanneemt? Dat is natuurlijk meteen ook de moeilijkste vraag. De hele #MeToo-heisa is vertrokken vanuit de entertainmentsector, maar ik ben er zeker van dat als je in de politiek of bedrijfswereld gaat graven, je daar net zo goed getuigenissen zal vinden. De redelijk deprimerende conclusie is: seksueel grensoverschrijdend gedrag zit overal. Wat betekent dat je niet te maken hebt met een sectorprobleem, maar met een samenlevingsprobleem. En dan kan je niet anders besluiten dan dat we op alle niveaus zullen moeten inzetten. En dat is lastig, want hoe doe je dat?’

Vanuit het middenveld wordt minister Crevits al lang gevraagd om genderkwesties aan te pakken in het onderwijs. ‘In de eindtermen staat dat kinderen moeten weten wat gender is, zeer basic,’ zegt Bieke Purnelle, ‘maar waar we het op school niet over hebben, zijn de historisch gegroeide machtsverhoudingen tussen de geslachten. Terwijl het in grensoverschrijdend gedrag vaak precies over macht gaat. Om mensen daartegen te kunnen wapenen, moet er eerst een inzicht zijn in hoe die mechanismen ontstaan. En juist dat bewustzijn ontbreekt erg. Het gaat niet alleen over lessenpakketten, maar ook over voordoen. Uit onderzoek blijkt dat leraren hun leerlingen vaak anders behandelen op basis van hun geslacht. Onbewust. Dat zijn blinde vlekken die wij allemaal hebben, mannen en vrouwen, gewoontes die ingebakken zijn. Dat verander je allemaal niet van vandaag op morgen.’

‘Iemand die niet-begrensd is, wordt niet gerespecteerd. Je kan het heel spijtig of oneerlijk vinden, en toch zitten mensen zo in elkaar, dat zie je al bij kinderen. Daarom is jezelf leren begrenzen zo belangrijk’ – Rika Ponnet, seksuologe

Strafbaar of niet?

Sommige kritische stemmen vragen zich af of we in de hele #MeToo-discussie niet te veel op één hoop gooien en we niet eerst moeten beginnen om voor een gerichte aanpak verschillende vormen van wangedrag van elkaar te onderscheiden. Sommige zaken zijn strafbaar, andere niet. ‘Ik zou zeggen: ja en tegelijk ook nee’, zegt Bieke Purnelle. ‘Natuurlijk is verkrachting strafbaar en moeten er daarvoor meldpunten en procedures zijn. Absoluut. Maar maakt dat de andere gebeurtenissen onschuldig? Veel getuigenissen gaan net over gebeurtenissen waarmee je juridisch niets kan. Die grijze zone van wat juridisch niet strafbaar is, is misschien wel het grootste probleem. Wat als bijvoorbeeld een choreograaf aan jonge danseressen vraagt om naakt auditie te doen? Vanuit hun onzekere, kwetsbare positie durven die meisjes daar niet nee tegen te zeggen. Is daar juridisch iets gebeurd dat strafbaar is? Nee. Maar is het oké?

Er zijn veel nuances in het verhaal, en toch zie je telkens dezelfde mechanismes terug: los van de ernst van de feiten, gaat het bijna altijd over macht: ik heb hier zin in en ik kan dat doen, want ik heb macht over deze persoon. Wat zit er achter dat gedrag? Daar gaat het om.’ Je kan niet samenleven op basis van alleen wetten en regels. Er moet een moraal rond zijn. De vraag moet zijn: hoe gaan we met elkaar samenleven, op een gelijkwaardige manier? ‘Daarom moeten we uitzoomen’, zegt Bieke Purnelle. ‘En kijken welke blinde vlekken er allemaal zijn in onze samenleving die maken dat mensen zich zo gedragen. We moeten de machtsstructuren onder de loep gaan nemen. Wat de verhouding tussen mannen en vrouwen betreft, die is helaas nog altijd gestoeld op een patriarchaal systeem. Hoe ver we ook staan in de emancipatie, die is verre van voltooid. Er zijn overigens ook gevallen bekend waarin machtige vrouwen op een gelijkaardige manier grenzen van mannelijke werknemers overschrijden. De kwestie macht – die zich naast fysiek ook economisch of sociaal kan vertalen – is hier dus wel degelijk essentieel.’

Persoonlijke verantwoordelijkheid

‘Je kan uit dit hele verhaal geen algemene regels trekken’, zegt ook seksuoloog en relatiedeskundige Rika Ponnet. ‘Elke situatie van grensoverschrijdend gedrag is anders, we kunnen niet veralgemenen. Maar wat elke situatie gemeen heeft is dat er een subjectieve grens overschreden is. Wat we daarom vooral zullen moeten beseffen is dat we in contacten tussen mannen en vrouwen allemaal een verantwoordelijkheid dragen. Niet enkel tegenover wat we doen naar anderen toe, maar ook tegenover onszelf. Een grens wordt in een intiem contact maar gerespecteerd als die ook aangegeven wordt. Iemand die niet-begrensd is, wordt niet gerespecteerd. Je kan het heel spijtig of oneerlijk vinden, en toch zitten mensen zo in elkaar. Dat zie je al van kindsbeen af: een kind dat niet begrensd is, is een kind dat over zijn grenzen laat gaan. En dat bijgevolg niet krachtig genoeg is om aan te geven: tot hier en niet verder. Of in de verwarring geraakt over het al dan niet zelf verantwoordelijk zijn.’

Waarmee ze niet wil zeggen dat vrouwen die grensoverschrijdend gedrag hebben ervaren, hun grens dan maar beter hadden moeten aangeven. ‘Ik vind misbruik verschrikkelijk, laat dat duidelijk wezen’, zegt ze met klem. ‘Als je in je opvoeding niet hebt meegekregen dat je als meisje je grens mag aangeven en er is je op een of andere manier iets aangedaan, dan is dat verschrikkelijk. Mijn hart bloedt als ik zulke verhalen hoor. Altijd. Ik wil vrouwen zeker niet afvallig zijn, integendeel, ik vind dat er juist meer solidariteit mag zijn. Alleen wil ik de nadruk in plaats van op de slachtofferrol – waarin vrouwen al veel te lang zitten – net op hun kracht leggen. Opdat je zou kunnen omgaan met deze problematiek, is het belangrijk jezelf als pro-actief te zien: ik heb de competenties, het vermogen, de mogelijkheden om er vanaf nu anders mee om te gaan. Dus als je me vraagt: welke stap hebben we nu te zetten, dan is dat mijn boodschap aan vrouwen: stap uit de slachtoffercultuur, want daar hebben we al lang genoeg in gezeten. Ik wil een boodschap van empowerment geven.’

‘Natuurlijk mogen we nog flirten! Alleen vraagt seksuele vrijheid verantwoordelijkheid. Dat betekent: in elk contact afstemmen op de ander en op een goede, duidelijke manier aangeven wat voor jou kan en niet kan’ – Rika Ponnet, seksuologe

Een beetje solidariteit, aub

De sexy beeldcultuur waarin we nu leven maakt het er allemaal niet makkelijker op. Kritische stemmen zeggen dat we ook niet naïef mogen zijn: vrouwen willen de vrijheid om uitdagend en sexy gekleed door het leven te gaan, maar willen geen rekening houden met het feit dat dit mannen vaak ook opwindt. Hoe gaan we om met dat dilemma? ‘Vrouwen mogen sexy door het leven. Ik ben de laatste om te zeggen: je had dat korte rokje niet mogen aandoen, je hebt het zelf gezocht’, zegt Ponnet. ‘Tijden veranderen, het is nu eenmaal zo dat we niet langer beschermd worden door een moraliteitssysteem met regels die zeggen dat het meisje zedig moet zijn, of dat de man netjes moet vragen of hij mag… Dat is passé en daar willen we niet naar terug. Laten we vooral van die verworven vrijheden genieten. Alleen vraagt vrijheid verantwoordelijkheid. Dat betekent: in elk contact opnieuw afstemmen op de ander en voldoende en op een goede manier aangeven wat voor jou kan en niet kan. Zowel mannen als vrouwen mogen vragen, proberen, flirten, aandacht geven. Maar stem je daarbij af op de ander en als die ander nee zegt – ook de man kan dat zeggen – dan is dat nee en respecteer ik dat. Maar ik heb het recht om het te vragen en het is aan de ander om zijn grenzen aan te geven.’ Al geeft ze toe dat die houding jammer genoeg nog lang niet ingeburgerd is. Het wordt mannen nog te weinig aangeleerd om zich af te stemmen op de noden van de ander, en vrouwen te weinig om te begrenzen. Daar is dus werk aan de winkel.

Gezond omgaan met dit thema vraagt overigens niet alleen verantwoordelijkheid, maar ook solidariteit, zegt de relatiedeskundige nog. ‘Weet wat je doet. Dat geldt ook wanneer je je seksualiteit als vrouw gebruikt om hogerop te geraken. Mag je dat doen? Zeker. Die persoonlijke vrijheid heb je. Moeten daar regels op komen? Zeker niet. Maar wees je bewust van wat je doet. Besef dat je daarmee ook in ruimere zin boodschappen geeft naar mannen over vrouwen in het algemeen, boodschappen die niet zo constructief zijn. Ook mannen die vinden dat je een vrouw mag lastigvallen tenzij ze expliciet nee zegt, verpesten het voor andere mannen. Laten we wat dit thema betreft iets meer solidariteit naar elkaar toe vertonen.’

‘Als mensen zeggen: ze hadden maar nee moeten zeggen, of: ze hadden maar moeten spreken, denk ik verbijsterd: mensen weten niet hoe de menselijke geest werkt. Spreken is écht niet zo evident’ – Cathérine Ongenae, auteur van #Seksisme

Meer psychologisch inzicht

‘Er kan over dit thema niet genoeg geschreven en gesproken worden’, vindt journaliste en antropologe Cathérine Ongenae, die in 2015 samen met andere vrouwen het boek #Seksisme uitbracht. ‘Voor mij ligt #MeToo in het verlengde van wat er enkele jaren geleden gebeurde onder de noemer #WijOverdrijvenNiet. En het enige wat we kunnen doen, is verder gaan met de bewustmaking en mensen helpen uit hun kramp en gêne te halen. Er is een grote angst om te spreken, en die is begrijpelijk. Vandaar dat het zo belangrijk is dat mensen zoals wij het debat in de openbaarheid voeren en warm houden.’

De vraag waarom slachtoffers zwijgen is in de hele discussie overigens te weinig uitgewerkt, merkt Ongenae op. ‘Als mensen reageren met: “zeg dan toch gewoon nee, ga dan toch naar de politie”, dan denk ik: jij hebt geen kaas gegeten van hoe de menselijke geest werkt. Zo hebben sommige mensen op de set van Bart De Pauw bijvoorbeeld niet gereageerd op de heisa rond zijn persoon, vanuit een soort zorgreflex naar een hele set toe. Ze denken: “Als ik dit hier ga uitspreken, wat dan? Dan staat die hele set op zijn kop en verliest iedereen misschien zijn werk.” Die zorgreflex is begrijpelijk en soms zelfs verstandig. Al gaat een etterende wonde vroeg of laat wel barsten.’

Mensen die zeggen: “Ze hadden moeten spreken”, zijn volgens haar vaak mensen die zelf zwijgen maar dat niet eens beseffen. ‘Ongepast gedrag wordt vaak gerationaliseerd, vaak vanuit onmacht’, duidt ze. ‘Men dekt het potje toe met een argument als “het was niet zo erg” of “die dingen gebeuren”. Men dissocieert. Maar de impact ervan kan later nog nazinderen, en de luide ontkenning bij confrontatie met dit thema kan daar een signaal van zijn.’ Ze herkent in het ontkennen ook het syndroom van Stockholm (waarbij een gegijzelde sympathie ontwikkelt voor de gijzelnemer, nvdr). Vaak gebeuren er dingen die niet oké zijn door iemand waar je een zekere vorm van respect voor hebt en zelfs misschien van houdt. ‘Blijkbaar vinden we het heel moeilijk om van iemand die we mogen in te zien dat hij of zij dingen kan doen die niet deugen. Het is een soort blinde vlek. En toch, ook mensen die je graag ziet kunnen iets verkeerd doen. Het thema van grensoverschrijdend gedrag is heel complex en draagt veel tegenstrijdigheden in zich. En ook daar zullen we mee moeten leren omgaan.’ Dat inzien, de realiteit accepteren en er toch met volle moed tegenaan blijven gaan, dat is waar we op in moeten blijven zetten. ‘Ons niet laten ontmoedigen, de goede dingen vasthouden en de minder goede als werkpunten blijven zien’, concludeert Ongenae. ‘We zijn er nog lang niet, maar de groep mensen die zich bewust worden van dit gegeven wordt groter: elk stapje vooruit is een stapje dichter naar het kantelpunt.’

Meer weten?

• En wat denken mannen ervan?
• Welke blijvende impact heeft grensoverschrijdend gedrag op de slachtoffers?
• Wat doen we met die lastige grijze zone?
• Hoe geef je nu eigenlijk je intieme grenzen aan? (En hoe lees je ze van een ander?)

Lees het dossier in Psychologies (27 blz exclusief!)
Vanaf 2 februari in de winkel