Zijn we niet wat we denken?

Als je dacht dat het na fake news en alternatieve feiten niet meer gekker kon, vraag dan eens aan forensisch psychologe Julia Shaw hoe hoog ze oploopt met waarheid die gebaseerd is op ons geheugen. ‘Elke realiteit die gestoeld is op herinneringen is bedenkelijk. Onze hersenen maken ‘updates’ van onze herinneringen en overschrijven zo de originele herinnering.’

Tekst Sigyn Elst – Foto Shutterstock

‘Iemand kan emotioneel worden over een herinnering,
terwijl die grotendeels of zelfs helemaal vals blijkt te zijn’
Julia Shaw, forensisch psychologe

Stel dat je op een ochtend wakker wordt en je je niets meer herinnert van wat je ooit gedaan, gedacht of geleerd hebt. Is die persoon dan nog steeds jou? ‘Nadenken over dit scenario kan angstgevoelens oproepen’, zegt de Duits-Canadese psychologe Julia Shaw in haar boek De illusie van het geheugen, waarom je misschien niet bent wie je denkt dat je bent. ‘Instinctief voelen we het verlies van onze herinneringen aan als het verlies van onze identiteit’, vertelt ze ons tijdens een gesprek in Amsterdam. ‘Maar wat denk je dan van het feit dat ik je kan vertellen dat de meeste van onze persoonlijke herinneringen niet gebeurd zijn zoals we ze ons herinneren?’

Ons geheugen is volgens jou niet betrouwbaar.

Julia Shaw: ‘Geen van de herinneringen over ons leven, de zogenaamde autobiografische herinneringen, zijn betrouwbaar. De meeste herinneringen hebben minstens een klein deel fictie ingebouwd. Dat komt omdat we dingen vergeten en we ze ons nadien verkeerd herinneren.’

Hoeveel van onze herinneringen zijn echt gebeurd zoals we ze ons herinneren?

JS: ‘Eigenlijk kan je stellen dat geen enkele herinnering exact gebeurd is zoals we ons herinneren. Het gaat hier niet over feitelijke herinneringen zoals geschiedkundige data of het ons herinneren hoe we piano moeten spelen. Het gaat over de herinneringen uit ons persoonlijke leven. Daar ontbreken stukken of zijn zaken aan toegevoegd. Soms blijkt het zelfs over dramatisch veel toegevoegde feiten te gaan.’

Wat zijn herinneringen?

JS: ‘Het zijn verschillende stukjes informatie die aan elkaar worden gebreid tot een sluitend geheel. Dat mechanisme heet waarheidsverdichting. Je brein vult de gaten in je herinnering op. Als ik je zou vragen wat je afgelopen zaterdag de hele dag hebt gedaan, zou je al delen missen. Er zijn momenten bij die je je niet meer herinnert en die zal je brein opvullen met zaken die je meestal op een zaterdag doet. Iedereen doet aan waarheidsverdichting, soms in een extreme vorm. Er kan daarbij ook bronverwarring optreden. Je denkt dat je je iets herinnert maar hebt dat eigenlijk horen vertellen of ergens gelezen. Zo kan je je zaken ‘herinneren’ die nooit gebeurd zijn.’

Waarom is het evolutionair interessant om over een geheugen te beschikken als het ons eigenlijk toch maar in de maling neemt?

JS: ‘Herinneringen, en ook valse herinneringen, zijn het resultaat van een flexibel brein. Uit de neurowetenschap weten we dat dit ons menselijk maakt. Herinneringen zijn evolutionair nuttig omdat we het verleden moeten verstaan, begrijpen wie onze vrienden en wie onze vijanden zijn, en hoe iedereen zich tot elkaar verhoudt. Door herinneringen kunnen we navigeren en weten we welke plekken gevaarlijk zijn.’

Maar ze zijn ook extreem manipuleerbaar, zeg jij.

JS: ‘Mensen zijn bijzonder vatbaar voor de vervorming van herinneringen. Ze gebeuren in elk brein. Zelfs het kleine groepje mensen met de beste autobiografische geheugens ter wereld – ze zijn momenteel met 56 – doet aan herinneringvervalsing als er vakkundig op hen wordt ingepraat. En dat gebeurt verrassend snel. Iemand kan emotioneel worden over een herinnering, terwijl die grotendeels of zelfs helemaal vals blijkt te zijn. Ik heb zelf een sterke herinnering aan een moment dat ik in mijn wieg lig met een beer die muziek maakt. Het is een herinnering die heel echt aanvoelt, maar ik weet gewoon dat het wetenschappelijk niet mogelijk is dat ik me nog iets herinner uit die vroege kindertijd. Nadat het boek uitkwam, vroeg mijn moeder me wat mijn oudste herinnering is en ik vertelde haar over de beer. Ze zei dat ik inderdaad heel vaak aan het touwtje trok zodat de beer begon te zingen, maar dat ik dat ook nog deed toen ik zeven jaar was. Toch ben ik in mijn herinnering veel jonger. Die heeft mijn brein zelf samengesteld aan de hand van echte gebeurtenissen en dingen waarvan ik aanneem dat ze gebeurd zijn. Iedereen weet dat kinderen in wiegen liggen en dat ze aan de touwtjes van muzikale beren trekken. Het kan dus ook zijn dat je op basis van vermoedens een persoonlijke herinnering aan elkaar breit.’

Waarom ben je zo geïnteresseerd geraakt in het geheugen?

JS: ‘Ik ben een goed voorbeeld van research is ‘me search’ (lacht). Sommige van mijn familieleden hadden geen goede grip op de realiteit. Ze hadden mentale problemen en leefden in een andere wereld. Dat intrigeerde me. Hoe was het mogelijk dat ze hetzelfde hadden meegemaakt en er toch zo’n andere herinnering aan hadden overgehouden. Dat overtuigde me van het bestaan van alternatieve realiteiten en ik vroeg me af waarom anderen dat niet zo zagen of het idee zelfs schokkend vonden. Toen heb ik ontdekt dat er onderzoek naar werd gedaan. Tijdens mijn studie heb ik me met name toegespitst op valse herinneringen, onder meer in relatie tot het strafrecht, omdat ook getuigenverklaringen niet immuun zijn voor valse herinneringen.’

In je boek leg je haarfijn uit dat geheugenfouten niet beperkt blijven tot mensen met alzheimer of hersenschade. Geheugenfouten zijn de geldende norm, niet de uitzondering. Zou je kunnen stellen dat ons geheugen een bron is van fake news, waarheden die ons beter uitkomen en waar we zelfs in gaan geloven?

JS: ‘Fake news refereert natuurlijk naar actuele nieuwsbronnen. Wat ik onderzoek, gaat meer over valse informatie op basis van vervormde herinneringen. Ons geheugen zal na verloop van tijd je herinneringen over allerlei feiten ‘updaten’ en de ‘echte’ herinnering overschrijven. Je overschrijft je oorspronkelijke herinnering, waarna het niet meer mogelijk is om er nog anders over te denken. Elke keer dat je een herinnering oproept, krijg je toegang tot de laatste versie, niet de originele. Wat dat betreft, heeft fake news min of meer dezelfde bedoeling: feiten veranderen zodat, als je er de volgende keer over nadenkt, het valse nieuws de plaats heeft ingenomen van het feit. Daarom heeft fake news de enorme potentie om een verwoestende impact te hebben op hoe mensen de realiteit benaderen. Interessant onderzoek toonde aan hoe moeilijk het is om foutieve informatie te vergeten of te corrigeren. Zelfs als iemand je vertelt dat een bepaald nieuwsfeit fout is, is het toch moeilijk om er vanaf te geraken. Ook blijkt dat hoe sensationeler het nieuws is, hoe gemakkelijker we het onthouden, los van het feit of het waar is of niet. Dat komt omdat sensationeel nieuws gepaard gaat met emotie en dat zijn dingen die het geheugen erg leuk vindt. De gecorrigeerde versie, die vaak saaier en minder spectaculair is, kan daar niet tegenop. Het is emotioneel minder sterk en zal als herinnering sneller wegebben.’

Lieg je als je werkelijk gelooft in jouw waarheid, jouw verhaal?

JS: ‘Herinneringen zijn ook sociale constructies. Als we samen zitten met familie en vrienden, en vertellen over een voorval dat we samen hebben meegemaakt, krijgen we meer informatie en meer details dan met de herinnering die gebaseerd is op onze eigen ervaring alleen. We interpreteren vervolgens als een groep. “Dit is wat het voor ons betekent, dit is ons verhaal.” Daar is niets mis mee. Het probleem is dat een herinnering gekidnapt en gemanipuleerd kan worden.’

(…)

Lees het vervolg van dit interview in de mei-editie van Psychologies, nu in de winkel