Volgeboekte meditatieretraites in binnen- en buitenland, scholen die straffen vervangen door meditatie, de recente aandacht van de wetenschap voor die spirituele activiteit. Het is duidelijk: mediteren is mateloos populair. Maar is het wel zo heilzaam voor iedereen?
Tekst Sarina Wijnen / Foto Shutterstock
‘Meditatie is zeker niet heilzaam voor iedereen. Ik raad het af aan mensen met acute depressies of trauma’s waar ze nog nooit over gesproken hebben’ Edel Maex, psychiater en mindfulnessspecialist
‘Ik voelde me opeens heel boos worden’, vertelt Nina, een 37-jarige deelneemster aan een yoga- en meditatieretraite op Ibiza. In de namiddag stond er telkens twee uur meditatie op het programma, waarbij je moest visualiseren dat je je inwreef met een kleur. De ene dag was dat blauw, de andere dag paars en dan weer oranje. In het begin ervaarde Nina het als heel rustgevend, een welkome afwisseling na een paar stressvolle maanden op haar werk. Maar na een paar dagen begon ze zich te vervelen tijdens de meditatiesessies en gingen haar gedachten alle kanten op. En toen overviel haar tot haar verbazing opeens een enorme kwaadheid. Er schoten allemaal dingen door haar hoofd waar ze al decennia niet aan gedacht had, zoals een jongen die haar op de lagere school gepest had. Terug thuis werd het erger. Nina werd overspoeld door almaar meer nare herinneringen uit haar kindertijd. Ze begreep er niks van: iedereen kwam stralend en ‘verlicht’ terug van zo’n retraite, maar haar maakte het kwaad en negatief? Toen ze dat effect googelde, bleek ze niet de enige te zijn. Ze las getuigenissen van mensen bij wie mediteren allerlei oude trauma’s naar boven gebracht had en artikels over mensen die van zo’n retraite afgevoerd moesten worden met acute depressies en psychoses. Er bleek zelfs een wetenschappelijk boek over die effecten te bestaan: The Buddha pill – Can meditation change you (2015), een aanklacht van psycholoog Miguel Farias tegen de populaire meditatietechnieken. Farias is van mening dat in studies de effecten van meditatie veel te rooskleurig worden voorgesteld en dat er zelfs heel wat nadelige bijwerkingen kunnen zijn.
Vooral voor piekeraars
Op Farias na lijkt de rest van de academische onderzoekswereld unaniem: meditatie is goed voor je. De afgelopen jaren werden er honderden studies gedaan en telkens noteerden die dezelfde heilzame effecten. Allemaal zeggen ze dat meditatie helpt tegen stress, angsten, depressie, slapeloosheid, verslavingen, hartritmestoornissen en hoge bloeddruk. Het is ook weldadig bij pijnbestrijding, het boost je immuunsysteem en je verbetert je relaties ermee. Kortom, mediteren maakt je gezonder en gelukkiger. Bepaalde onderzoeken tonen zelfs aan dat het voor veranderingen zorgt in de gebieden in je hersenen die te maken hebben met het reguleren van je emoties en angsten. Zo liet vooraanstaand neurowetenschapper Richard Davidson de Franse auteur en boeddhistische monnik Matthieu Ricard zijn dagelijkse meditatie uitvoeren in een MRI-scanner. De resultaten waren verbluffend: de onderzoekers zagen de sterkste gammagolven ooit. Gammagolven worden geassocieerd met een verhoogd bewustzijn, alert functioneren en een opperste staat van geluk. Sindsdien staat Ricard bekend als de ‘gelukkigste mens ter wereld’ en staat meditatie voorgoed op de wetenschappelijke kaart.
Daarnaast zijn er ook studies die positieve resultaten rapporteren, maar tegelijk een en ander nuanceren. Björn Prins, psycholoog, doctoraatonderzoeker aan de UGent en grondlegger van het Institute for Training of Attention and Mindfulness (Itam), leidde recent een groot onderzoek waarbij de proefpersonen pijnklachten probeerden te bestrijden met mindfulness, een vorm van meditatie waarbij je volledig bewust bent van je huidige ervaring. Honderd proefpersonen kregen een heet ijzeren staafje aan hun pols gebonden: sommige moesten mindfulnessoefeningen doen om de pijn tegen te gaan en andere mochten ter ontspanning naar een sprookje luisteren. Wat bleek? Bij sommige mensen werkte de mindfulness goed: ze ervaarden minder pijn. Uit de vragenlijsten kwam evenwel naar voren dat het om een specifieke groep ging: mensen die snel negatief dachten en vaak piekerden. Door de de pijn op een niet-oordelende manier te bekijken werden ze afgeleid van hun negatieve gedachten. Mensen die positiever in het leven stonden, hadden meer baat bij het luisteren naar het sprookje. Bij het mediteren ging hun aandacht juist naar de pijn en hadden ze er meer last van. Conclusie: de positieve effecten zijn er onmiskenbaar, maar meditatie is niet voor iedereen even heilzaam. Bij sommige mensen kan het zelfs averechts werken.
Schrikken van oude pijn
Of meditatie echt gevaarlijke bijwerkingen kan hebben, daaraan wijdt Edel Maex, de bekende psychiater, mindfulnesstrainer en bestsellerauteur, een heel hoofdstuk in zijn boek Dit is de plaats (Lannoo, 2013). Allereerst wijst hij erop dat we niet alle meditatievormen op één hoop mogen gooien. ‘Als iemand zegt: “ik mediteer”, dan weet ik niet wat die persoon precies doet. Want er zijn heel veel meditatievormen en die kunnen heel erg van elkaar verschillen. Dat is hetzelfde als zeggen: “ik sport”. Dat weet je ook niet of iemand aan karate doet of wandelt.’ Zo bestaan er zittende, staande en liggende meditaties, maar ook stille, zingende en dansende meditaties, zegt Maex. Daarnaast zijn er varianten waarbij relaxatietechnieken gebruikt worden en er zijn er waarbij het gaat om visualisaties. En bij sommige meditaties treed je uit de werkelijkheid, bijvoorbeeld bij mantra’s, wat dan weer iets helemaal anders is dan naar de werkelijkheid toegaan, zoals bij mindfulness. ‘Er is een haast onuitputtelijk scala aan technieken en ze hebben allemaal andere effecten’, verklaart Maex. ‘Geen enkele van die varianten is op zich goed of fout, of gevaarlijk of ongevaarlijk. Alles hangt af van de manier waarop ze uitgevoerd en begeleid worden.’
In Dit is de plaats stelt de psychiater en mindfulnesstrainer scherp wat de risico’s van mediteren precies zijn. Mensen komen dikwijls uit bij meditatie omdat ze een manier zoeken om zichzelf te veranderen, geeft hij aan. Maar op die manier kan meditatie een vorm van psychisch geweld worden, wat dan vaak een herhaling is van het psychische geweld waarmee mensen opgegroeid zijn. Het wordt nog erger als een leraar of een groep daaraan meedoet. Mensen zetten dan zichzelf onder druk en laten zich onder druk zetten. Een ander gevaar zijn te hoge verwachtingen. Mensen denken soms dat meditatie hen eindelijk zal afhelpen van hun angst, pijn, woede of verdriet. Terwijl die dingen onlosmakelijk bij het leven horen en meditatie je enkel kan leren om er anders mee om te gaan. En dan is er het gegeven dat meditatie dingen aan de oppervlakte brengt die lange tijd buiten beeld zijn gebleven. ‘Meestal zorgt de drukte van je leven voor een bewustzijnsvernauwing waarin veel onzichtbaar blijft’, zegt de psychiater. ‘Maar als je dan stopt en naar dingen kijkt, dan kan je soms schrikken, bijvoorbeeld van oude pijn. Dat is op zich niet negatief. Integendeel, het kan juist heel therapeutisch zijn. Maar als je de pijn niet kan bevatten en verwerken, dan kan het wel een probleem zijn.’
Grote mildheid
Wat dan de juiste, realistische manier is om aan meditatie te doen? Volgens Maex is het vooral belangrijk om te beseffen dat er dingen naar boven kunnen komen en dat je nooit van tevoren kan weten wat die zullen zijn. Hij vindt dat we af moeten van het idee dat mediteren je per definitie op wolkjes zal doen lopen. ‘De moeite die ik heb met de meditatiehype, wellnessretreats en met sommige bladen is dat ze voortdurend hameren op het geluksgevoel dat meditatie je zal opleveren’, meent hij. ‘Soms geeft mediteren je een goed gevoel, maar soms ook niet. Meditatie is geen speelgoed: het kan soms heel zwaar zijn. Het leven heeft prettige en onprettige aspecten en als je dan met aandacht op je diepste gevoelens inzoomt, dan kan je beide kanten tegenkomen. Dat is logisch en onvermijdelijk. Zelf heb ik ook retraites meegemaakt waarbij ik heel veel verdriet en woede bij mezelf ontdekte. Daar moet je op voorbereid zijn, om er dan vervolgens met grote mildheid en mededogen naar te kijken.’
Behalve zelf juistere verwachtingen hebben over meditatie en minder aangename gewaarwordingen ook in te calculeren, is goede begeleiding van het grootste belang. Zo is het essentieel dat je een training of retraite uitkiest waarbij de begeleider zijn agenda vrij houdt voor persoonlijke consults en ervaring heeft met deelnemers die opeens overspoeld worden door zaken waar ze lange tijd niet bij stilgestaan hebben. Zoiets komt namelijk regelmatig voor, zegt Maex, en dat moet dan ook de nodige ruimte en omkadering kunnen krijgen. ‘Trainers of retraites die mensen in het diepe gooien en dan toekijken wie zwemt of verdrinkt bestaan jammer genoeg, maar zijn niet oké. Waar het om gaat is dat je als trainer mensen genoeg vertrouwen kan geven: in zichzelf, het proces en dat ze alles aankunnen wat bovenkomt. Die zorg en veiligheid moeten gewaarborgd zijn.’
Verkeerde ideeën
Op de vraag of meditatie heilzaam is voor iedereen, antwoordt Edel Maex met een beslist ‘nee, zeker niet’. In de intakegesprekken voor zijn trainingen raadt hij het ten stelligste af aan mensen met acute depressies of psychoses en aan mensen met trauma’s waar ze nog nooit over gepraat hebben. Mensen met een acute depressie zijn te ver weg om op dat moment al iets met mindfulness te kunnen, zegt hij. ‘Als je ligt te spartelen om boven water te blijven, is het niet het goede moment om een nieuwe zwemslag te leren, ook al zou je er in principe baat bij hebben.’ Voor mensen die aan het herstellen zijn van een depressie is mindfulness dan weer wel een bewezen doeltreffende therapie, vooral om herval te voorkomen. Er is ook ervaring met mindfulness bij psychoses, maar omdat die aandoening zulke specifieke problemen inhoudt, raadt Maex aan om het in speciaal daarop voorziene groepen te beoefenen. En dan zijn er de mensen die erg in de knoop liggen met wat ze in hun leven hebben meegemaakt. Die bijvoorbeeld in hun jeugd trauma’s hebben opgelopen en die zo diep begraven hebben dat ze er nauwelijks of niet over kunnen praten. Ook voor hen is meditatie meestal niet geschikt, zegt Maex. ‘Ze riskeren namelijk dat er opeens een heleboel pijnlijke herinneringen op hen af komen waar ze geen blijf mee weten. Zulke mensen raad ik aan om eerst een paar gesprekken te hebben met een therapeut en om later, in overleg met hun therapeut, terug te komen.’ Naast het feit dat hij sommigen afraadt om op dat moment met mediteren te beginnen, maakt Maex het ook mee dat mensen tijdens het intakegesprek zelf beslissen dat het niks voor hen is. ‘Dikwijls zijn dat mensen die foutieve ideeën over mindfulness hebben. Ze denken bijvoorbeeld dat het om een soort alternatieve pil gaat en dat je gewoon moet wachten tot het iets met je doet. Maar dan kan je heel lang wachten. Want bij mindfulness krijg je wel technieken aangereikt, maar je moet het wel zélf doen.’
Meer lezen?
– Leren mediteren – De stilte opzoeken, Edel Maex (Lannoo, 2016)
– blog www.levenindemaalstroom.be van Edel Maex: ‘Is mediteren gevaarlijk?’
