Welk soort leider zoeken we?

In Amerika is de kogel door de kerk: Trump wordt president. Dat en het politieke debacle dat eraan voorafging, laat ons ook in Europa achter met de vraag: welke leiders zoeken we nu eigenlijk? In tijden van onzekerheid kijken we maar al te graag omhoog voor heil. Ook bedrijven in crisis hopen op een sterk bewindspersoon. Maar wat is een goede leider? Verwachten we niet te veel van hem of haar? En is er niet ook zoiets als persoonlijk en collectief leiderschap? Een zoektocht naar de juiste persoon om de kudde naar de stal te leiden.

Tekst Anne Wislez— Illustratie Eugenia Loli

Als het niet zo ernstig was, hadden we het kunnen bekijken als een smakelijke realityshow. Hoe bijna karikaturale figuren als Bernie Sanders, Hillary Clinton en vooral Donald Trump gestreden hebben om de plaats van de machtigste persoon ter wereld. Een beetje nuchtere mens kijkt bedenkelijk toe: welke sterveling is die baan eigenlijk waard? Wie kan zichzelf met recht en reden bekwaam voelen om zich de machtigste ter wereld te noemen …? Gelukkig moet een kandidaat dat niet in zijn eentje uitmaken en mag een heel volk daar mee over beslissen. Dat is, als dat volk tenminste zelf weet wie het bekwaam vindt en wat het van een leider verwacht. Want als de grond onder onze voeten heet wordt, durven we zelf ook eens onrustig heen en weer te schuifelen, twijfelend tussen een wijze, innovatieve of harde hand. En in die twijfel zijn we soms bereid om risico’s te nemen waarvan we de gevolgen nauwelijks kunnen inschatten.

Die gekke Amerikanen

‘Wanneer ik de Amerikanen bezig hoorde, viel het me op dat ze vooral een niet-klassieke presidentskandidaat zoeken. Ik zou bijna durven zeggen: hoe minder ervaren, hoe beter. Hoe minder hij of zij komt uit het bestaande politieke systeem – dat ze allemaal bestempelen als rot en corrupt – hoe meer kans hij maakt’, vertelt VRT-journalist Tom Van de Weghe, die tijdens de verkiezingskoorts de verschillende staten van Amerika doorkruiste en zijn verslag vereeuwigde in zijn nieuwe boek Tom in alle staten. ‘Mensen zoeken als leider duidelijk een anti-establishment­figuur, een luis in de pels. Het bestaande systeem werkt niet, dus gaan we voor iets anders. En ze zijn bereid daar wat voor te riskeren. Ach, waarom niet, erger kan het niet worden. Dat laatste is natuurlijk perceptie, want Amerika is er onder Obama wel degelijk op vooruitgegaan. Maar niet genoeg. Ik heb veel ongenoegen, boosheid en frustratie gevoeld tijdens mijn rondreis. Mensen voelen zich onzeker, angstig, met alles wat er in de wereld gebeurt. Ze zoeken zondebokken en duidelijke oplossingen.’

Eigenlijk voelen mensen zich door de huidige machthebbers onvoldoende vertegenwoordigd en zoeken ze iemand die luidop durft te zeggen wat ze denken. ‘Trump speelt dat ook uit. I am your voice, zegt hij. Hij schuwt politieke correctheid, gebruikt heel krasse taal, en dat wordt gepikt’, zegt Van de Weghe. ‘Ook Bernie Sanders, een heel ander type leider, kanaliseerde die gevoelens van ongenoegen. Sanders zette ook rechtlijnigheid neer. Mensen zoeken in een leider iemand die consequent is, transparant. Ze hebben een hekel aan dat achterkamergedoe, die geheimdoenerij, dat constante schipperen dat traditionele politici neerzetten. Clinton vinden ze daarom te gemaakt, te fake. Mensen vertrouwen dat niet meer. Zij vertegenwoordigt te veel Het Establishment dat mensen niet meer willen.’ 

Te veel gevraagd

Je zou denken: die gekke Amerikanen. En toch is Van de Weghe ervan overtuigd dat bij algemene verkiezingen in Europa met twee figuren als Trump en Clinton, ook hier Trump best zou scoren. Het is een sign of the times. De autoritaire leider die eenvoudige oplossingen scandeert, scoort in tijden van crisis en onzekerheid. Omdat we hopen dat hij, als een krachtige pater familias, de zaken zal weten te regelen en weer veiligheid, law and order zal inbrengen in de clan. Dat hij dat niet altijd even zachtzinnig doet, en dat we er dan wat autonomie of levenskwaliteit bij verliezen, nemen we er voor het gemak dan maar even bij – ook al klagen we daarna over de gevolgen. En o wee als er onder zijn bewind dan toch weer een volgend euvel opduikt. Dan roepen we met z’n allen alweer misnoegd om een andere leider. Maar wie dan wel …? Is er nog wel iemand te vinden die een land volledig zonder kleurscheuren door de huidige mondiale vraagstukken heen kan manoeuvreren? Verlangen we niet te veel van een leider? En leggen we onze hoop wel in de handen van het juiste type mens …? Met andere woorden: vragen veranderende tijden niet om andere leiders? ‘In de bedrijfswereld is dat thema zeer aan de orde, omdat leiders inderdaad worden aangezet om een nieuw soort leiderschap in het leven te roepen’, merkt psychologe Elke Geraerts op, die dat thema in haar nieuwe boek Het nieuwe mentaal uitwerkt. ‘Vroeger had je vooral leiders die verkrampt alle touwtjes in handen wilden houden, die controle wilden hebben over alles en iedereen. Zij zouden het allemaal oplossen. Maar we merken in bedrijven die vernieuwing zoeken dat het steeds minder gaat om “de baas spelen” maar net om “een leider zijn”. Een echte leider hoeft niet alle macht bij zichzelf te centraliseren. Hij kan autonomie en verantwoordelijkheid leggen bij anderen. Ik zie in veel bedrijven die we begeleiden hoe de leiders de teugels meer durven loslaten en ook zelfsturende teams in het leven roepen. Omdat ze zien dat dat meer energie resorteert en meer resultaat geeft.’

Natuurlijk leiderschap

Een authentiek leider kwelt zichzelf niet met de idee dat hij het allemaal moet weten. Hij weet maar al te goed dat complexe tijden om complexe antwoorden roepen en dat hij daarvoor een beroep mag en moet doen op de knowhow van anderen. Maar hij houdt de kudde wel bijeen en zorgt ervoor dat ze één richting uitgaan. Elke Geraerts omschrijft een leider als iemand die anderen in beweging kan brengen en motiveren om bepaalde dingen te doen, hem of haar te volgen en te steunen. “Hij behoudt de helikopterview en weet op het juiste moment knopen door te hakken”, zegt ze. “Hij durft ook een nieuw soort lef of moed te demonstreren, door beslissingen te nemen die niet altijd even populair zijn, maar wel een duurzaam effect resorteren. Maar het is ook cruciaal dat een leider aandacht heeft voor datgene wat mensen motiveert, wat hen energie geeft. Mensen floreren niet bij te veel controle, maar wel bij een zekere graad van autonomie. Een echte leider straalt dus zeker ook vertrouwen uit naar zijn medewerkers toe.”

Volgens haar kun je leiderschap ook niet ‘spelen’, het is geen rol die je opneemt, maar wel iets wat je bent. Neurowetenschappers van de Wake Forest-universiteit hebben met MRI-scans aangetoond dat het werkgeheugen (de prefrontale cortex) bij natuurlijke leiders aantoonbaar sterker is. Wat niet wegneemt dat je werkgeheugen plastisch is en dus kan evolueren, en je het vermogen tot leiderschap in jezelf dan ook actief kan trainen, benadrukt ze. Er zijn dan ook tal van cursussen om het nieuwe leiderschap in jezelf te stimuleren.

Veiligheid en vertrouwen

Ook voor Joost Callens, bedrijfsleider van het bouwbedrijf Durabrik, gaat het leiderschap van de toekomst over de vraag hoe je mensen rond een doel en missie kunt samenbrengen. En daar komt volgens hem visie, charisma en hart bij kijken om mensen te kunnen inspireren, coachen en sturen. Met leiderschap associeert hij ook passie, gedrevenheid, authenticiteit en kwetsbaarheid, zoals hij uitlegt in zijn boek De kwetsbare leider. “We zoeken over het algemeen krachtige leiders en die daadkracht is inderdaad ook fantastisch”, legt hij uit. “Als ik een ruimte binnenkom, dan vul ik de ruimte ook. Dan ben ik present. Maar leiderschap gaat ook over empathie en verbinding. Ben ik in staat om vanuit zorg eerst verbinding te leggen, empathisch te voelen wat er nodig is, en dan pas te komen met daadkracht? Als je alleen verbinding toont, zal het team overnemen. Maar als je te snel tot daden overgaat zonder verbinding te maken met de mensen en hun noden, dan krijg je je team niet mee.” Voor Callens is sterk zijn iets anders dan ‘in je kracht staan’. “We hebben geen leiders nodig die zich altijd sterk tonen, dat is een illusie”, merkt hij op. “Door je altijd sterk te tonen, word je tot overmoedig, onbezonnen gedrag aangezet en ga je fouten maken. We hebben leiders nodig die authentiek durven zijn en daarin hun kracht vinden. Mensen die zowel hun kracht als hun kwetsbaarheid durven tonen, hun kennis en hun niet-weten. Als je het niet weet of twijfelt tussen een aantal opties, is het goed je team er actief bij te betrekken: help mij eens. Dat kan de dynamiek en het vertrouwen tussen mensen bevorderen.”

Vertrouwen creëren is ook volgens cultureel antropoloog Simon Sinek een sleutelwoord voor leiders, omdat dit een van de basisgegevens is die zorgen voor veiligheid. Je krijgt vertrouwen in een leider als je je herkent in zijn visie, in zijn normen en waarden. Daarom, zegt Sinek, moet bij een project ook absoluut over de waarom-vraag gesproken worden: waarom doen we dit? Wat is ons uiteindelijke doel? Wat is onze missie? Als je gelooft in iemands missie, zul je hem blijven volgen, zelfs als hij eens een fout maakt. “Een leider moet in een groep vertrouwen, veiligheid en veerkracht kunnen creëren”, vat Elke Geraerts het samen. En dat geldt volgens haar voor alle type leiders, of het nu om een bedrijfsleider, schooldirecteur, ouder of politicus gaat.

We want it all

In de politiek heb je natuurlijk een net iets groter en complexer ‘bedrijf’ te runnen dan wanneer je aan het hoofd staat van zeg maar een verffabriek of een bloemenzaak. En kiezers achter je missie scharen vergt een heel eigen spel, waarbij de zin voor nuance vaak ver te zoeken is. Politieke leiders zetten zich vaak vast in een gepolariseerd of-of-denken. Je kan kiezen: of alle grenzen dicht, of tolerantie ten top. Of opkomen voor eigen verantwoordelijkheid, of opkomen voor solidariteit. Of voor economie, of voor ecologie. In het huidige politieke landschap moet elke partij zijn boodschap eenduidig neerzetten om kiezers achter zich te kunnen scharen. Maar zijn we met die eenduidigheid eigenlijk wel gediend? En is eenduidigheid in deze complexe wereld nog wel een optie? Willen we het uiteindelijk niet allemaal: én veiligheid ervaren en toch vrij blijven. En stabiliteit voelen, maar ook ruimte voor vernieuwing en verandering. En langetermijnperspectief en consistentie, met de mogelijkheid van een onverwacht experiment. Daarom drukt filosoof en managementconsultant Ivo Brughmans in zijn nieuwe en gelijknamige boek ook op het groeiende belang van paradoxaal leiderschap. Daarmee bedoelt hij een leider die schijnbaar tegenstrijdige aspecten in zijn beleid omarmt. Eenduidige keuzes geven duidelijkheid en houvast, maar zijn volgens Brughmans niet het antwoord op wat we in de toekomst nodig zullen hebben. “Nieuwe leiders worden juist uitgedaagd om zogenaamde tegenstellingen te gaan verenigen, niet per se in een compromis, zoals we dat nu meestal kennen, maar in een antwoord dat beide tegenstellingen overstijgt”, zegt hij. “We zullen dus in termen van en-en moeten denken. Hoe kun je én veiligheid stimuleren én openheid? Hoe kun je door eenzelfde maatregel én ecologisch én economisch denken? Om de huidige wereldthema’s aan te pakken, zullen leiders moeten leren laveren tussen zogenaamde tegenstrijdigheden en zullen ze de angst om daardoor inconsistent te lijken moeten loslaten.”

Meer lezen?

Tom in alle staten, Tom van de Weghe, Borgerhoff & Lamberigts (september 2016)
Het nieuwe mentaal, Elke Geraerts, Lannoo (september 2016).
Paradoxaal leiderschap, Ivo Brughmans, Boom (september 2016).
Een voor allen, allen voor een, Simon Sinek, Business Bibliotheek (2014).

Check: zit er een leider in jou?

Het onderzoek naar de sociale kwaliteiten van leiders is zowel vanuit management als vanuit de psychologie uitgebreid onderzocht. Samengevat zijn er tien kwaliteiten die grote leiders in hun omgang met anderen gemeen hebben:

• Ze zijn meelevend.
• Ze staan medewerkers toe zichzelf te ontplooien.
• Ze zijn zelfbewust.
• Ze steunen hun personeel op weg naar succes.
• Ze nemen geen blad voor de mond.
• Ze zijn transparant.
• Ze inspireren.
• Ze hebben charisma.
• Ze geven structuur.
• Ze kunnen hun ego opzijzetten.

Uit: Het nieuwe mentaal: hoe lef je op weg zet naar geluk en succes, Elke Geraerts.

Of is het tijd voor persoonlijk leiderschap?

‘Als iedereen zijn steentje bijdraagt vanuit persoonlijk leiderschap, ontstaat collectief leiderschap’ – Chantal Smedts, Qlickcoaching 

Chantal Smedts en Anneliese Monden zijn de bezielsters van coaching-bedrijf Qlickcoaching en leggen in hun nieuwe boek Word je eigen leider de nadruk op het belang van persoonlijk leiderschap. “We leven vandaag in zo’n veranderlijke wereld dat we de indruk hebben geen grip meer te hebben”, zegt Chantal Smedts. “Dat maakt dat we het leiderschap in onszelf moeten inzetten om eigen keuzes te maken, om op te komen voor onszelf en wat we denken, maar ook om aan zelfzorg te doen en bewuster te leven.”

Hoe zou je innerlijk leiderschap definiëren? Is het weten wat je wil en daarvoor gaan?

CS: “De innerlijke leider is onze identiteitskaart: wie ben je echt? Als je jezelf naakt zou zetten, wat is dan je authenticiteit, waar sta je voor? Wat zijn je waarden en leef je er ook naar? Hoe authentieker we zijn, hoe meer we bij onszelf blijven en onze waarden respecteren. We kunnen dan betere beslissingen nemen, beslissingen die dicht bij onszelf staan. Want als we beslissingen nemen uit angst of omdat anderen willen dat we die nemen, dreigen we onszelf te verliezen. Persoonlijk leiderschap wordt meer beproefd in tijden van crisis.”

Geven we bij stress ons leiderschap te makkelijk af?

CS: “Ja, dat is de makkelijkste weg. Je hoopt dan dat de ander het antwoord voor je heeft. Maar eigenlijk zeg je dan: hier is mijn eigenheid en maak er maar van wat jij wil. Steeds meer mensen worden zich ervan bewust dat dit niet langer kan.”

Zoeken we niet vooral een leider als we ons onveilig voelen?

CS: “Ja, en dat is begrijpelijk want veiligheid is één van onze basisbehoeften. Maar een aspect van innerlijk leiderschap is juist die zelfzorg opnemen: hoe kan ik leren rustig te blijven, ongeacht de situatie waarin ik me bevind? Dat hoef je niet per se alleen te doen. Je kan ook veiligheid vinden in de groep die je omringt. In de ik-gerichte cultuur waaruit we komen ligt de nadruk op zelf je weg banen, hoge diploma’s bemachtigen, alles voor jezelf kunnen bepalen. Iedereen moest zijn eigen hachje weten te redden. Doordat de wereld zo complex is geworden lukt dat niet meer. We beseffen dat we geen eenvoudige, lineaire oplossingen meer kunnen bedenken voor de complexe problemen die zich vandaag stellen. We kunnen niets meer met kant-en-klare oplossingen. We beseffen dat we elkaar en elkaars knowhow nodig hebben om te overleven. We evolueren dan ook van een ik-cultuur naar een wij-cultuur. Samen kunnen we creatieve oplossingen bedenken. Als iedereen ontdekt wat zijn unieke bijdrage is en kan uitleven wat hij predikt, als iedereen zijn steentje bijdraagt, dan ontstaat collectief leiderschap. Dan pakt iedereen zijn authentieke rol op in het grotere project. Dat is waar wij in geloven: willen we verder kunnen, dan zullen we onszelf en de samenwerkingsprocessen moeten heruitvinden.”

Meer lezen? Word je eigen leider, thuis en op het werk, door Chantal Smedts en Anneliese Monden, (Lannoo Campus). www.qlick-coaching.com/nl