Kan je groen zijn en tegelijk rechts denken? Atheïst zijn en spiritueel? Lui en workaholic? Jawel, dat kan perfect, zegt Ivo Brughmans, die zijn leven wijdt aan het overbruggen van tegenstellingen en er ook een boek over schreef. ‘Het verbinden van paradoxen en snel kunnen schakelen tussen tegenpolen is de toekomst’.
Tekst Anne Wislez
‘We mogen ons niet laten beperken door het of-ofdenken. En-endenken is de toekomst’
Hij noemt zichzelf een vat vol tegenstrijdigheden. Volgens sommige persoonlijkheidstests is hij extreem extravert, in andere komt hij naar voren als extreem introvert. Hij is een workaholic, maar tegelijk ook een grote luierik. Als filosoof gedijt hij goed in de zuivere gedachtewereld, maar als consultant floreert hij ook in een pragmatische bedrijfscontext. Stort hij zich in de ecologische beweging, wordt de neoliberaal in hem wakker. Hij noemt zichzelf rationeel, maar ook intuïtief. Atheïst, maar met spirituele ervaringen. ‘Ik ben weliswaar iemand van extremen,’ zegt Ivo Brughmans, auteur van De kunst van het paradoxale leven, ‘maar ik hou er niet van om mij genoegzaam in één kamp te storten. Ga ik de ene kant op, dan ontstaat er al snel een gevoel van beperking en verken ik de andere kant. Het blijkt mijn persoonlijke uitdaging om de balans tussen beide extremen te vinden.’
Ik kan me inbeelden dat al die tegenstrijdigheden in jezelf ontdekken verwarrend is. Definieert een mens zichzelf niet liever een beetje eenduidig?
Ivo Burghmans: ‘Ja, we willen onze identiteit graag aan eenduidige waarden ophangen, omdat we onszelf zo gemakkelijker kunnen profileren. We staan dan gekend als “de man van de traditie”, of “de man van de innovatie”. Als je zegt: ik ben én innovatief én traditioneel, wie ben je dan? Dan lijk je algauw iemand zonder visie. Alsof je niet kan kiezen, alsof je niet goed weet wie je bent of iedereen te vriend wilt houden. Terwijl al die polariteiten in jezelf ervaren juist een kracht is.’
Hoe definieer jij polariteiten?
IB: ‘Dat zijn eigenschappen en waarden die je gedrag richten die tegengesteld zijn aan elkaar. Bijvoorbeeld mannelijke waarden versus vrouwelijke waarden, ratio versus gevoel, traditie versus vernieuwing, avontuur versus veiligheid enzovoort. Die polen hangen met elkaar samen. Het ene roept altijd het andere op. Als je te extreem gaat in de ene pool, manifesteert zich de andere. Bijvoorbeeld: je gaat diëten en eet alleen maar sla en wortelen, zo extreem dat je vroeg of laat een chocoladetaart aanvalt. En dan heb je weer ongelooflijk veel spijt en stort je je weer hardnekkig op je dieet. Mensen, organisaties, beschavingen … doorlopen allemaal die processen: we zigzaggen van de ene naar de andere pool.’
We zijn op zo’n moment dus niet verschrikkelijk inconsequent, we hebben gewoon allemaal die polariteiten in ons?
IB: ‘Ja, maar het is niet altijd evident om al die tegengestelde deelaspecten van onszelf voluit te beleven. We zitten vaak in een normerende sociale context die ons in een bepaalde pool dwingt. Die zegt bijvoorbeeld dat je zelfzeker moet zijn, want onzekerheid is een teken van zwakte. Of je moet een ondernemer zijn, je mag niet volgzaam zijn. We beseffen dan niet dat de normen die we toejuichen ook extremen zijn die een tegenpool hebben. Je hebt niet alleen dat zekere, ondernemende aspect in jou, je hebt ook het volgzame en het onzekere. Maar omdat je dat niet mag laten zien, pomp je de ene pool op en verdoezel je die andere. Terwijl er in die andere kant ook veel kracht zit. Niet voor niks zijn al die bestsellers rond De kracht van kwetsbaarheid of De kracht van stilte nu zo populair. Omdat steeds meer mensen herkennen dat ook dat er mag zijn. Meer nog: het moét er zijn voor het nodige evenwicht.’
En als we dat niet inzien, dan zorgt het systeem er zelf wel voor?
IB: ‘Ja, als we maar op één pool focussen en niet voor de tegenbalans zorgen, dan knallen we als vanzelf terug naar de andere pool. Ben je perfectionistisch en zorg je de hele tijd voor anderen, dan put je jezelf uit en beland je vroeg of laat in een crisis, zelfs een burn-out, waardoor je wel voor jezelf moét laten zorgen. Je komt in de andere pool terecht. Net zo met de economie: als we blind gaan voor een zeepbeleconomie die alleen maar groei wil, dan moet zich dat vroeg of laat corrigeren met een diepe recessie, want niks groeit oneindig. Hoe extremer je gaat, hoe extremer de tegenreactie. Mijn pleidooi is om het niet zover te laten komen, maar de andere kant bewust te exploreren en het geheel in evenwicht te brengen. Als je merkt dat je die paradoxen kan beheersen, als je erover kan reflecteren en dat gedrag kan inschakelen naargelang wat op een bepaald moment of in een bepaalde situatie nodig is, dan kan je van het een naar het andere schakelen. Schakelen is van deze tijd.’ (Hoe je leert schakelen, lees je in het kaderstuk.)
Concreet gaat het er eigenlijk om dat je je eigen schaduwkanten leert kennen en aanvaarden, die aspecten van jezelf die je onbewust onderdrukt?
IB: ‘Ja, en dat is een moeilijk proces, want er zijn nog veel taboes. Het is bijvoorbeeld politiek correct om racisme of xenofobie te veroordelen. We denken: ik zou dat nooit doen. En toch: door neer te kijken op racistische mensen, doe je eigenlijk net hetzelfde: je voelt je moreel superieur tegenover iemand anders. Het is hetzelfde mechanisme. Het komt er dus op aan om te zien en te aanvaarden: het superioriteitsgevoel zit in elk mens, ook in mij. Als je dat inziet, kan je dat gevoel wel beleven, maar in een aannemelijk vorm, zoals in een competitief spel, en hoeft het geen nare vorm te krijgen. Zaken waar we ons niet bewust van zijn, komen dikwijls naar buiten op een ongecontroleerde manier.’
We beseffen niet altijd in welk extreem we zitten?
IB: ‘Nee. Het is belangrijk om te beseffen dat het gedrag van de ene, het tegengestelde gedrag bij de andere uitlokt. Werk ik samen met een terughoudende collega, dan word ik heel voortvarend. Als ik daarentegen op stap ga met een andere collega die enorm gedreven is, dan word ik weer diegene die op de mogelijke gevaren wijst. Als je niet beseft in welke pool je zit en ook dat tegengestelde polen elkaar oproepen, omdat je samen in een systeem zit, dan ga je je ergeren aan elkaar. Terwijl beide polen in een situatie juist nodig zijn. Je bent een deel van het systeem en zet jezelf aan de kant van de andere pool als je merkt dat een systeem uit evenwicht dreigt te geraken. Je gaat die rol vanzelf spelen, ook al besef je het niet echt bewust. Hetzelfde in een partnerrelatie: als je weet dat de ene besluitvaardiger is dan de andere, en de andere eerder de volger, dan kan je dat benoemen. Dan erger je je minder, omdat je weet dat ook in die andere rol een kracht en nut zit: als volger ben je bijvoorbeeld ook een ondersteuner.’
Je spreekt over de vloek van het of-ofdenken. Is het dat wat ons gescheiden houdt? Denken: dit is het enige juiste. Tot we inzien dat we zelf ook maar in een extreem zitten?
IB: ‘Ja, elk aspect heeft een dubbele kant. Neem het thema van het terrorisme: je kan gemakkelijk de harde kant van law and order kiezen, maar in een andere discussie neem je misschien een begrijpende rol in, dat bepaalde jongeren zich maatschappelijk buitengesloten voelen en zo ontvankelijk worden door radicale ideeën. Je vindt jezelf dan misschien heel inconsequent. Punt is dat je beide houdingen en handelingen nodig hebt: want als je alleen maar repressief bent, los je niks op, en als je alleen maar empathisch bent, doen anderen met je wat ze willen. Je moet dus de harde kern van het terrorisme hard aanpakken en aan de andere kant ook de brede context, want terrorisme kan alleen maar gedijen als er een maatschappelijke onderstroom is die dat voedt. Terrorisme is slechts een extreme oplossing voor een vaak legitiem, maar miskend onderliggend probleem. Het wijst erop dat een bepaald ongenoegen lang ontkend is geweest. Je moet ook altijd kijken naar wat de onderliggende behoefte is.’
Toch lijkt het alsof je in het echte leven, en zeker in de sociale media, enkel voor het ene of voor het andere kan zijn. Je wordt snel in een kamp ondergebracht.
IB: ‘Ja, omdat we graag polariseren. Dat is eenvoudiger. Ook de politiek houdt daarvan, het maakt het partijen gemakkelijker om zich te profileren. Ik hou zelf niet van oneliners, van het eigen grote gelijk dat bevestigd moet worden. Ik hou juist van dialoog, waar verdieping en verrijking van komt. Ik denk dit, jij denkt dat, hoe komen we samen tot meer. Ik ben er zelf van overtuigd dat de toekomst in het en-endenken ligt. Beide polen zijn belangrijk, maar in de ene situatie is het ene meer aan de orde dan het andere. Ik pleit voor een situationele aanpak. En mensen begrijpen dat best wel. Ook in ons gezinsleven zijn we soms heel streng, soms toegeeflijk, al naargelang het kind of de situatie. Je hebt beide houdingen nodig, maar daarom profileer je jezelf nog niet als strenge of lakse ouder.’
Jouw ‘kunst van het paradoxale leven’ gaat niet over het sluiten van compromissen?
IB: ‘Nee. Dit is geen pleidooi voor het gemiddelde of voor het compromis. Mijn pleidooi is dat je veel meer mogelijkheden hebt dan alleen maar zwart-wit en grijs daartussenin. In een bedrijf waar er een cultuur is van hard werken, zou je als compromis kunnen zeggen: we gaan een beetje minder hard werken. Maar je zou ook kunnen zeggen: we gaan soms heel hard werken en soms volledig rusten: die tegenstellingen combineren. En het wordt nog mooier als je beide polen kan laten versmelten zodat ze in een synthese komen op een hoger niveau.’
Wat betekent dat concreet?
IB: ‘Neem de polen: spelen en presteren. Spelen doen we in onze vrije tijd en presteren als we hard werken. Je kan als compromis een beetje minder hard werken, of hard werken en rusten alterneren, maar je kan ook zo voluit gaan voor spelen dat je al spelend enorme dingen presteert. Dat is wat we kennen als flow. Als je in het moment helemaal samenvalt met wat je doet, dan kan je topprestaties leveren. Of je kan ook zo zorgzaam omgaan met de aarde dat daar een hele economie uit ontstaat. Dat zijn oplossingen waar we naartoe aan het evolueren zijn. Een compromis is een beetje minder van beide polen met het risico dat geen van beide partijen echt tevreden is. Een synthese is een echte win-win voor beide kanten. Dat is moeilijker, omdat het een soort van visionaire creativiteit vereist: hoe kan je beide polen verenigen in plaats van dat ze elkaar bestrijden?’
Jouw visie is ook geen pleidooi voor meer harmonie?
IB: ‘Nee, het is niet dat we elkaar ergens in het midden kapot moeten knuffelen. Er mag best scherpe discussie gevoerd worden. Maar geen eindeloze ideologische discussie over principes. “We moeten de grenzen sluiten!” versus “Nee, we moeten de mensen helpen!” Dat leidt alleen maar tot het bevestigen van het eigen gelijk. Het gaat erom te beseffen dat beide nodig zijn en te zien: hoe kunnen we op een strikte maar empathische manier zorgen dat niet iedereen hier zomaar binnenkomt? En welk van beide polen krijgt in dit geval meer nadruk? Ik denk dat mensen beginnen in te zien dat alleen maar links of alleen maar rechts geen oplossing is. De nieuwe politicus is diegene die dwars door dat links-rechtsgekrakeel durft gaan, die authentiek durft te zijn en ook een stuk durft twijfelen en zeggen: ik weet het niet, maar ik doe mijn best. Een politicus die zegt: we maken deze keuze, in deze context en wel om deze reden, wordt begrepen. En dan begrijp je ook dat hij morgen in een andere context een andere beslissing neemt.’
Meer lezen?
De kunst van het paradoxale leven – Gebruik je tegenpolen als kracht van Ivo Brughmans (Lannoo, 2013) is nu verkrijgbaar als e-book: www.e-boek.org/store/kunst-van-het-paradoxale-leven.
Paradoxaal leiderschap van Ivo Brughmans (Boom Uitgevers Amsterdam, september 2016).
Voor meer info: www.dekunstvanhetparadoxaleleven.com
Praktisch: hoe leer je schakelen?
– Besef dat er in jezelf, in elk mens en in elk systeem, polariteiten bestaan, waarden en eigenschappen die elkaars tegenpool zijn: extravert-introvert, avontuurlijk-voorzichtig, rationeel-emotioneel, oordelend-tolerant … Er is altijd een pool die comfortabel aanvoelt en een andere die we moeilijker aandurven, omdat daar een soort lading op zit van: oei, ik mag dat niet zijn.
– Ga die andere pool waarmee je minder vertrouwd bent verkennen, in een veilige omgeving. Bijvoorbeeld: je bent altijd beheerst en wilt je nu eens helemaal laten gaan. Dat kan bijvoorbeeld in een rol, in theater, in spel, een expressieve workshop, of je gaat je in het weekend onder vrienden eens helemaal uitleven. Maak je vertrouwd met die ongekende pool.
– Probeer die nieuw verworven eigenschap een stuk in je dagelijks leven te integreren. Bijvoorbeeld: hoe kan ik in mijn leven als bankbediende een stuk born to be wild-gevoel meenemen? Hoe breng ik een beetje discipline in mijn artistieke bohemienleven? Een beetje luiheid in mijn drukke bestaan? Een beetje begrenzing in mijn tolerantie?
– Leer dan bewust en soepel van de ene pool naar de andere schakelen, al naargelang de situatie en wat die nodig heeft.
