De kracht van storytelling

De rode draad in je leven op het spoor komen, je eigen thema’s onder ogen zien en levenswijsheid delen? In de psychologie, filosofie en zelfs de managementwetenschappen weten ze al lang dat werken met storytelling inzicht verschaft en transformatie in gang zet. Journaliste Hade Wouters trok naar Amsterdam om eigen, echt gebeurde verhalen te leren vertellen.

Tekst Hade Wouters – Foto Shutterstock

Je kan geen verhaal vertellen zonder dat erin doorklinkt waar je waarde aan hecht, wat je gevoeligheden zijn, wat voor jou betekenisvol is

De zon fonkelt in het water van het IJ. Ik bevind me te midden van rasechte Amsterdammers op een pont die me van Amsterdam-Noord naar het centraal station brengt. Het plotse gevoel van euforie doorkruist de twijfel en spanning die ik voel. Ik heb een huis, een fiets en een kat in Amsterdam geleend, en ik ben op weg naar een cursus waar ik een week lang met een groep onbekenden ontwikkelingen en gebeurtenissen uit mijn eigen leven ga onderzoeken om te komen tot het vertellen van echt gebeurde verhalen voor een publiek.

Verhalen zijn een krachtig instrument. Sommige managers faciliteren fusies of veranderingen via storytelling-technieken. In de psychologie is er een stroming die focust op het (levens)verhaal. Het uitgangspunt is dat we allemaal verhalen ‘zijn’. Autobiografische reflectie helpt om thema’s en patronen in het eigen leven te herkennen. In het vertellen van een verhaal komen reflectie, het geven van betekenis en het vinden van zin samen. Verleden, heden en toekomst worden met elkaar verbonden. Moeilijke, zelfs traumatische gebeurtenissen krijgen een plaats en een nieuwe interpretatie. Doorheen het eigen verhaal lopen draden die je kan volgen om op het spoor te komen van wat iemand drijft, motiveert en inspireert. Je kan geen verhaal vertellen zonder dat er in doorklinkt waar je waarde aan hecht, wat je gevoeligheden zijn, wat voor jou betekenisvol is.

Vanuit littekens

Terug naar Amsterdam, waar ik met trillende benen het lokaal binnen stap. Heb ik wel een eigen verhaal en vooral: wil ik het vertellen? De diversiteit in de groep is groot, van mensen die werkzaam zijn in de culturele sector tot een yogaleerkracht, van een organisatie­adviseur tot een VN-medewerker. Rosa van Toledo, die de cursus leidt, nodigt ons meteen uit om het verhaal van onze eerste kus te delen met de persoon naast ons. Het ijs is gebroken, omdat wat we vertellen even universeel als intiem is. Elke gebeurtenis uit je leven herbergt een verhaal, maar sommige gebeurtenissen leiden tot een beter verhaal dan andere. Het verschil tussen een goed en een slecht verhaal is het vermogen tot reflectie van de verteller. Een verhaal is immers pas interessant als het de feitelijkheden overstijgt, als er gespeeld wordt met betekenis, inzicht, beelden en chronologie. We krijgen de opdracht om een database aan te leggen van levensgebeurtenissen die we kunnen uitwerken tot een verhaal. Negatieve emoties zoals angst of pijn kunnen je op het spoor van je verhaal brengen, maar ook universele thema’s, zoals een eerste verliefdheid, een laffe daad of een gebroken droom doen het goed. Een anekdote is leuk, maar een verhaal is rijker: het roept beelden op, draagt een inzicht, transformatie of ontwikkeling in zich. Bij Echt Gebeurd, zoals de cursus heet, is er één regel: er worden verhalen verteld vanuit littekens, nooit vanuit open wonden, want dat laatste geeft het risico dat je verstrikt geraakt in eigen emoties.

Waar het schuurt

De locatie van de cursus, een autovrije plek in Amsterdam aan het water, lijkt wel de geheime tuin van de creativiteit. Met mijn notaboekje nestel ik me aan het water en kijk hoe er rond me gedanst, gefilmd en gefotografeerd wordt. Heerlijk, maar het lijstje van mogelijke verhalen in mijn notaboekje is akelig kort. De beste verhalen vind je waar het pijn doet, waar het jeukt en schuurt, maar dus niet bloedt. Ik realiseer me dat ik me net daar heel kwetsbaar voel. Om van iets pijnlijks als een mislukking, een fout of brute pech een verhaal te maken, moet je afstand kunnen nemen. Ik pel gevoelens als schaamte en schuld van gebeurtenissen uit mijn leven, om te bekijken of wat overblijft geschikt materiaal is.

De cursus helpt ons door de hindernissen heen. Met gerichte opdrachten zetten we stappen in de keuze van een gebeurtenis, de analyse ervan en het uitwerken als verhaal. In de voorbereiding werken we in kleine groepjes. Ik word geraakt door een medecursiste die een leuk verhaal heeft over hoe ze als jonge vrouw zo onzichtbaar kon zijn voor anderen dat ze een keer toevallig op een geheime marinebasis terechtkwam zonder dat iemand haar opgemerkt had. Hilarisch en bitter tegelijk. Op het einde van de eerste cursusdag vertellen we allemaal ons eerste verhaal, rechtstaand en door een microfoon. De energie en concentratie die ontstaat wanneer er verteld wordt, is intens. Ik realiseer me dat iedereen geconfronteerd wordt met pijnlijke en schurende gebeurtenissen. Het gaat erom hoe je ernaar kijkt, welke betekenis je eraan geeft en welk inzicht je ervan meeneemt. Dat is meer dan eens verrassend in de verhalen van anderen. Een jonge vrouw vertelt over haar keuze om een relatie te verbreken. Doorheen haar unieke verhaal toont ze haar eigenheid, maar het verhaal raakt evengoed aan situaties waar ik zelf ooit in beland ben. Er ontstaat een complexe mix van herkenning, empathie en fascinatie. Ik zit op het puntje van mijn stoel.

Opstand en weerstand

Bij het werken aan ons tweede verhaal krijgen we meer techniek aangereikt. Verschillende manieren om een verhaal te beginnen of te eindigen. En het show, don’t tell-principe: een beeld schetsen is krachtiger dan je eigen inzicht benoemen. Door mijn werk, waarbij ik vaak presentaties moet geven aan groepen, is dat voor mij een grote valkuil. Ik ben heel ‘uitleggerig’ in mijn vertellen, laat de luisteraar weinig kans om zijn verbeelding te laten spreken.

Het proces om tot een tweede verhaal te komen zet veel gevoeligheden op scherp in de groep. Mensen werken aan een verhaal dat heel wezenlijk is voor henzelf. In gesprekken zoeken we waarom we net dat verhaal willen vertellen. Wat zit erachter, waarom was die gebeurtenis zo belangrijk? Waar gaat het echt over? Hoewel het opzet van de cursus niet therapeutisch is, cirkelen we rond pijnpunten, breken inzichten door, worden verbanden gelegd. Een van de deelnemers is opstandig. Ze wil, ze moet, een verhaal vertellen over een pijnlijke episode in haar leven. Ze wil het niet oefenen en niks opschrijven. Ze wil het maar één keer vertellen. Ademloos luisteren we. Achteraf zegt ze dat de gebeurtenis door het vertellen is verworden tot iets wat mensen nu eenmaal meemaken. In het vertellen heeft ze afstand kunnen nemen en het verhaal kunnen inschrijven in de stroom van het leven.

Er worden verhalen verteld vanuit littekens, nooit vanuit open wonden. Dat zou het risico geven dat je verstrikt geraakt in eigen emoties

Ik zit in mijn maag met mijn eigen verhaal. Ik wil vertellen over het moederschap – ogenschijnlijk een beetje een grappig verhaal over de wedstrijd die het ouderschap is, de borstvoeding- of flesvoeding-battles en de draagdoek versus dure kinderwagen-subcultuur. Met drie rake vragen heeft Rosa me zover dat ik zie dat mijn verhaal niet alleen gaat over de moeder die ik ben, maar ook over het kind dat ik was. En over het onderlinge verband. Een medecursist die zich mee over het verhaal buigt, legt de vinger erop dat mijn tweede verhaal een variant is op het thema van het eerste: het zo goed willen doen dat het krampachtig wordt en moeilijk gaat. Ik voel weerstand, heb niet zoveel zin om te vertellen. Maar ik doe het wel, en het gaat goed. Later fiets ik ingetogen door Amsterdam, neem het pontje naar Noord en ben daar nog een paar uur heel stil omwille van de indruk die de verhalen van de anderen hebben gemaakt, maar ook om wat ik over mezelf op het spoor ben gekomen en heb gedeeld met mensen die ik nog maar twee dagen ken.

In de spotlights

De laatste avond doet onze groep een pitch bij de slotvoorstelling van de Crea-zomercursussen: we brengen elk een zin uit ons verhaal en het publiek kiest welk verhaal verteld zal worden. Het publiek kiest overtuigend voor de ‘onzichtbare’ dame. Het gevolg is dat een voorheen onopgemerkte vrouw stralend in de spotlights staat, helemaal relaxed en met de glimlach. Haar verhaal is even ontroerend als dat het grappig is. Het afscheid nadert. Ik realiseer me hoeveel ik geleerd heb tijdens deze week. Naast het onderzoeken van gebeurtenissen uit mijn eigen leven, heb ik ontdekt hoe je er een technisch goed verhaal van maakt en hoe je het vertelt. Maar ik heb ook ervaren dat iedereen verhalen heeft, en dat je die ander echt leert kennen als je bereid bent om naar die verhalen te luisteren. Door het analyseren heb ik een aantal dingen over mezelf geleerd, en doorheen de act van het vertellen heb ik gebeurtenissen die zich krampachtig onder mijn vel genesteld hebben, vrijgelaten. Na het afscheid loop ik een beetje mistroostig naar buiten. Melancholisch omdat het voorbij is en ik weer verwacht word op kantoor volgende week. Maar eerst fiets ik nog een keer door Amsterdam, waar het niet regent maar giet. Het lijkt de Noord-Hollandse moesson wel. Al bij het tweede bruggetje is zelfs mijn ondergoed doorweekt. Met de geleende fiets kom ik rillend toe bij het geleende huis. Ik stap binnen bij de geleende kat en begin te vertellen.

Verhalen als medicijn

Het boek De ontembare vrouw van Jungiaans analytisch therapeute Clarissa Pinkola Estés is als bijbel gaan fungeren voor vrouwen op zoek naar hun vrouwelijke natuur. Het boek bestaat uit mythen en verhalen waarin archetypen en symbolische gebeurtenissen uit het leven van vrouwen geduid worden. Het uitgangspunt is dat vrouwen hun vitaliteit kunnen herstellen door psychisch-archeologisch werk te doen, door zich te spiegelen en te laven aan eeuwenoude sprookjes en verhalen die barsten van de betekenis. Het vertellen van sprookjes kent al sinds mensenheugenis zijn waarde: doorheen archetypische verhalen leren we meer over onszelf als mens en verwerken we onbewuste, collectieve angsten en levensthema’s. Maar voorbij het werken met bestaande verhalen is het inzicht gekomen dat iedereen een eigen verhaal heeft en dat het belangrijk is om dat te kennen en te vertellen. Dat weten de makers van het programma Proza in plaats van prozac, waarbij jonge schrijvers mensen in een rusthuis coachen om hun herinneringen op papier te zetten (www.hetverhalenhuis.net). Evenals journaliste Pascale Baelden, die in opdracht levens- en familieverhalen optekent en verwerkt tot een storybox (www.storybox.be), maar ook de initiatiefnemers van de ‘free listening’- beweging: zij nemen plaats in het park met een open luisterhouding, bereid om het verhaal te aanhoren van voorbijgangers.

Jouw verhaal vertellen?

‘Anna brak de stilte over het misbruik dat ze had meegemaakt. Ze nam het woord achter de microfoon, het publiek verstomde. Ze was de derde verteller die avond. Reisverhalen, grappige verhalen … en dan serieus …’, vertelt Charlotte Huyghe van het Relaasteam. ‘Relaas is een Gents initiatief opgericht uit liefde voor podcasts en het verhaal. Elke maand vertellen mensen in een intiem kader hun eigen relaas. Achteraf worden de verhalen als podcasts online geplaatst. Zo ontstaat er een archief van verhalen van gewone mensen. Vanuit het publiek staan er almaar meer vertellers op die zin krijgen om hun eigen verhaal te delen, en daarmee iets te verwerken of bespreekbaar te maken.’
Wil je zelf een verhaal kwijt? Onder begeleiding van een coach word je klaargestoomd voor het Relaaspodium. Aanmelden en luisteren naar verhalen kan via www.relaas.be.

Meer info

Bij Echt Gebeurd vertellen mensen op een klein podium mooie, bijzondere of grappige verhalen over iets wat ze zelf meegemaakt hebben. Ook leest er maandelijks iemand voor uit zijn puberdagboek. Op www.echtgebeurd.net kan je informatie vinden, je aanmelden om zelf te vertellen of echt-gebeurd-verhalen beluisteren, waar je je op kan abonneren via de podcast. De Echt Gebeurd-cursus wordt gegeven bij Crea (Amsterdam) door Rosa van Toledo, die de productie en redactie doet bij Echt Gebeurd. www.crea.uva.nl